PVH 18e jaargang – 2011 nr. 1, p. 006-007Recht op leven én een recht op beëindiging
van het leven

Door Prof. mr E.P.R. Sutorius

Verslag van Sanne IJzermans

Hoogleraar Strafrecht aan de Universiteit van Amsterdam.
Vertegenwoordigt de initiatiefgroep ‘Uit Vrije Wil’.
resp. Student-assistent van de faculteit Beleid & Management Gezondheidszorg,
afdeling Recht & Gezondheidszorg.

INLEIDING

Professor Sutorius bekijkt het onderwerp in zijn voordracht
in zijn hoedanigheid van jurist een juridisch oogpunt
en richt zich daarmee voornamelijk op een analyse
van de problematiek zoals deze aan de orde is. Daarnaast
kijkt hij ook naar verschillende onderliggende waarden,
zoals de zelfbeschikking, de waardigheid, de barmhartigheid
en de eerbied voor het leven, waaromheen het
gezondheidsrecht is opgebouwd.
De onderliggende waarden van het gezondheidsrecht
Welke waarden en beginselen spelen een rol in de
problematiek van de euthanasie voor ouderen die van
mening zijn dat hun leven voltooid is? Allereerst is er
het beginsel van zelfbeschikking. Waar de zelfbeschikking
naar kijkt is het volgende: bepaalt de mens zelf wat
er met zijn lichaam en zijn leven gebeurt, of ligt dit in
de handen van iemand anders? Zelfbeschikking is in
de meeste Westerse systemen door de eeuwen heen ver
doorgedrongen, hoewel in het ene land verder dan in het
andere land. Echter, de hoofdlijn is duidelijk: ‘Dit lijf is
van mij’. De integriteit van het lichaam staat zo vast als
een huis.

Zelfbeschikking kan het beste worden omschreven als
een schild en is als zodanig ook uitermate krachtig: de
gemiddelde burger, de burger die niet gestoord is in zijn
geestesvermogens, heeft het recht om inbreuk op zijn
zelfbeschikkingsrecht tegen te gaan. De patiënt heeft een
afweerrecht, het recht op zelfbeschikking werkt voor de
patiënt als een schild.

Het zelfbeschikkingsrecht als een claimrecht, als zwaard,
is problematischer. Wanneer een patiënt vastgesteld
ondraaglijk en uitzichtloos lijdt, betekent dit nog niet
gelijk dat er een recht op euthanasie is, want een zodanig
claimrecht bestaat in Nederland niet. Er bestaat geen
mogelijkheid om, vanuit de autonomie van de patiënt,
euthanasie te eisen. De euthanasie is voortgekomen
uit een compromis tussen aan de ene kant het beginsel van
eerbied voor het leven en de heiligheid van het leven
en aan de andere kant de zelfbeschikking. De zelfbeschikking
bestaat om de mens te beschermen tegen de systemen.
De zelfbeschikking is er op gericht het individu
de vrijheid te geven zelf te bepalen hoe hij zijn leven
in vult. Een stuk van het leven is natuurlijk het sterven
en het is dan ook niet logisch om het sterven uit te sluiten
van de zelfbeschikking, maar dit betekent niet gelijk
dat er een recht bestaat op medewerken bij het sterven
door de arts dan wel door de staat. De zelfbeschikking is
geen absoluut begrip, ondanks het feit dat er in het Westen
het primaire recht om zelf het leven in te mogen vullen
bestaat. Er is geen sprake van absolute autonomie,
mensen zijn met elkaar verbonden en met elkaar in contact
in de samenleving. Het beginsel van eerbied voor het
leven is de belangrijkste grondslag van het strafrecht.
De vraag is echter wat de rechten zijn die de drager van
het leven toekomen.

Daarmee samenhangend is er de barmhartigheid.
Barmhartigheid is een essentiële waarde binnen de
samenleving. Het gaat hierin om de solidariteit binnen
de samenleving: men helpt elkaar en men neemt elkaar
serieus, ook wanneer dit moeilijke vragen oproept.
Als er onder oudere mensen chronische doodsverlangens
bestaan, dan is het noodzakelijk dat dit serieus wordt
genomen. De barmhartigheid krijgt ook gestalte in
de zorgplicht van een dokter. De hele geneeskunde is
gericht op het ontgaan van lijden. De geneeskunde is
gericht op het ontsnappen aan lijden, maar hoever mag
er worden gegaan voor het ontsnappen aan dit lijden?
Toen dertig jaar geleden de discussie over euthanasie
begon was dit de vraag die men zichzelf stelde. Na
jaren van discussie is er een wet opgesteld en uit evaluatie
hiervan is gebleken dat deze wet over het algemeen
goed werkt en dat het dus mogelijk is om over een zodanig
teer onderwerp als euthanasie met elkaar te spreken
en hieromtrent regels op te stellen.

Een laatste belangrijke waarde is de waardigheid: de
fundamentele onderliggende waarde van alles. Alle mensenrechten
zijn gebouwd op de bescherming van de individu
en de mogelijkheid voor het individu tot zelfontplooiing.

De hierboven genoemde waarden zijn belangrijke waarden
die niet herleidbaar zijn tot een bepaald recht, maar
die wel noodzakelijk zijn bij het kijken naar de vraag
of euthanasie bij voltooid leven moet worden toegestaan.
Hoe moet er met deze waarden in het achterhoofd gehouden
worden gekeken naar de vraag naar euthanasie van
ouderen? De vraag is: wat betekent het om oud te worden
en wat weten wij hier van? Hoe moet er worden gekeken
naar iemand die zegt: de dood is mij vergeten, ik ben
geïsoleerd geraakt en ik lijd hier psychisch onder, maar
de dood komt niet. Het leven wordt voor deze mensen een
onoplosbaar probleem, maar ook voor de zorg.

‘PROBLEEMGROEPEN’ BINNEN DE EUTHANASIE

Er zijn drie groepen mensen die een probleem opleveren
voor de euthanasie: de dementen, de psychiatrische
patiënten en de oude mensen die het gevoel krijgen
zichzelf te overleven. Bij de dementen kan het probleem
met betrekking tot de euthanasie deels worden opgelost,
doordat er vroege diagnostiek van dementie plaats kan
vinden waardoor voortijdig het toekomstige lijden kan
worden gediagnosticeerd. Hierdoor kan een verzoek tot
euthanasie worden toegestaan zolang er nog geen sprake
is van wilsonbekwaamheid. Bij de psychiatrische patiënt
is het lastiger: deze lijkt te vallen onder de wet,
maar de arts doet over het algemeen niet mee aan het volgen
van deze wet. Artsen zullen zo genuanceerd mogelijk om
moeten gaan met de diagnostiek.

Dan de ouderen: we worden als mensheid ouder dan
ooit en dat bevalt niet altijd. De zegeningen van oudheid
worden hoog geacht, maar er is onder sommigen ook
een behoefte te sterven. Niet iedereen is gezegend
met ouderdom. Voor sommige ouderen is het leven klaar,
er is sprake van ‘voltooid leven’. Mensen zijn klaar
met hun leven, hebben alles achter de rug. Wat moeten artsen
dan doen? Dit blijft heden ten dage nog een discussiepunt.
Het initiatief ‘Uit vrije wil’ is van mening dat
euthanasie om een zodanige reden ook toegestaan zou moeten
kunnen worden.

EEN UITEINDELIJKE NOOT BIJ DIT VERHAAL

Woorden en beelden en manieren van spreken met
elkaar zijn essentieel. Respect voor elkaar, de andere
kant van zelfbeschikking is wel degelijk essentieel
in het ingewikkelde probleem van de zelfbeschikking over het
leven. Het is belangrijk dat naar het initiatief ‘Uit
vrije wil’ wordt gekeken en dat hierover wordt gesproken,
ook met degenen die het niet eens zijn met datgene wat ‘Uit
vrije wil’ aandraagt.