5 juli 2023

Hoe kunnen we de nieuw opgelaaide discussies over abortus, ethisch gezien, beter begrijpen? De Dobbs vs. Jackson-uitspraak van het hoogste Gerechtshof van de Verenigde Staten (24 juni 2022) helpt ons daarbij. Dit arrest heeft ook in Nederland veel losgemaakt. Zoals het burgerinitiatief om abortus ‘uit het strafrecht’ te halen. Een vergelijking van de onderliggende denklijnen die bij dit arrest en bij genoemd burgerinitiatief naar voren komen, legt wat mij betreft de zwakke plek bloot van het betoog voor abortus(verruiming) in onze tijd.

Verenigde Staten

De uitspraak in “Dobbs” weerlegt de stelling dat abortus een constitutioneel recht, of een fundamenteel mensenrecht is. Daarvoor weegt het Hof de argumenten uit de oudere uitspraken (1973 en 1995) waarin dit standpunt wel was ingenomen. Daarin was een recht op abortus afgeleid uit het privacyrecht, en uit de menselijke waardigheid en autonomie. Dit omdat hieruit zou voortvloeien dat iemand zijn eigen leven zelf moet kunnen bepalen.

Het Hof relativeert vervolgens deze redenering door duidelijk te maken dat “vrijheid” geen onbeperkt recht kan zijn, maar dat in de staat een “geordende vrijheid” bestaat en dan is vrijheid dus altijd beperkt doordat in de wetgeving belangen moeten worden afgewogen. Het Hof constateert vervolgens dat ook de eerdere arresten uit 1973 en 1995 een afweging inhielden tussen “potentieel leven” (zoals in die uitspraken zo genoemd), en de belangen van een vrouw die abortus wenst. Daarbij stelt het Hof nu nadrukkelijk vast dat die afweging een “diepe morele vraag” inhoudt. En daarom, aldus het Hof, is abortus geen fundamenteel recht maar moet elke wetgever die morele afweging maken. Hoe die afweging uitvalt hangt vooral af van hoe de wetgever de waarde van het ongeboren leven ziet.

In dit arrest zien we dus twee perspectieven op abortus tegenover elkaar:

  1. Het gaat hier (mogelijk) over menselijk leven, in elk geval over een diepe morele vraag.
  2. Het gaat hier alleen maar over de keuzevrijheid van de vrouw. Die beslist of het een ethisch vraagstuk is en wat de uitkomst daarvan is.

Abortus uit het strafrecht?

In het recente Nederlandse debat zien we precies dezelfde twee perspectieven tegenover elkaar staan. Volgens het eerste perspectief is een afbakening van belang binnen het Wetboek van Strafrecht. Immers, voor zover abortus niet is toegestaan, is dit omdat menselijk leven wordt beschermd door het strafrecht, omdat mensen dit behoren te eerbiedigen. Niet een louter medisch-technische afweging, maar een ethische afweging over leven en dood ligt ten grondslag aan de abortusgrens. En het leven (vlak) voor de geboorte verschilt niet wezenlijk van het leven na de geboorte, zodat ook bij ongeboren leven op zijn minst een strafrechtelijke afbakening noodzakelijk is.

Voorstanders van het burgerinitiatief echter ontkennen elke publiek-ethische dimensie bij abortus. Zij stellen dat alléén de vrouw zelf eventueel die ethische vraag naar het levensbegin eventueel kan stellen, en beantwoorden. Die redenering past in een consequent individualistisch autonomieliberalisme, omdat het uitgaat van de fictie dat de vrouw dit zelfstandig autonoom bepaalt.

Niet zelfstandig autonoom

Nu is de laatste jaren de trend zichtbaar dat dit liberalisme terrein verliest. Steeds meer mensen zien dat met name die eerstgenoemde fictie onrealistisch is. Omdat iedereen elkaar nodig heeft in het leven en elkaar beïnvloedt. Gemeenschapsdenken is meer invloedrijk geworden, getuige de belangstelling voor boeken als Morality van Jonathan Sachs. Bovendien zien we overal, bij liberalen en populisten, een verlangen naar nationale morele consensus over basiswaarden. We hebben het recht nodig om bij fundamentele vragen over leven en dood een voorafgegeven kader te scheppen.

Daarentegen, het schrappen van abortus uit het strafrecht, betekent de boodschap aan vrouwen – samen met hun mannen, families en medici – dat er geen objectieve morele grenzen zijn. En daarmee zouden we tegen die vrouwen eigenlijk zeggen: luister maar naar die bezwaren tegen je zwangerschap, er is toch geen echte morele reden tegen abortus.

Maar: we kunnen er niet omheen dat een beslissing over abortus onvermijdelijk wel degelijk een ethische afweging over menselijk leven is. De minste bescherming die we vrouwen, die hiermee worstelen, dan ook moeten bieden, is het erkennen van die “diepe morele vraag”. Daarvoor is van belang dat door abortus in het strafrecht benoemd blijft. Daarnaast geeft dit uitdrukking aan het feit: het kan niet subjectief-individueel menselijk bepaald worden wanneer het menselijk leven beschermwaardig is.

Dit artikel verscheen eerder in het magazine Leef, nummer 2, April 2023