PVH 9e jaargang – 2002 nr. 3, p. 73-76
Door Dr Th.A.M. van der Horst
Bestuursjurist te ‘s-Gravenhage
In de voorbije maanden is er nogal wat te doen geweest om de kritiek
die vorig jaar zomer door het Mensenrechtencomité van de Verenigde
Naties is geuit op de Nederlandse euthanasiewet van 12 april 2001.1
Maar wat is dat Mensenrechtencomité eigenlijk voor een instelling?
Waar komt het vandaan? Hoe is het samengesteld? Welke bevoegdheden
heeft het? Het is dit soort vragen waarover ik in het hiernavolgende enige
duidelijkheid hoop te verschaffen.
1. HET MENSENRECHTENCOMITé WORTELT IN HET BUPO-VERDRAG
Het Mensenrechtencomité is ingesteld bij artikel 28 van het Internationaal
verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten, het zg. bupo-verdrag.
Dat verdrag werd op 16 december 1966 door de Algemene Vergadering van
de Verenigde Naties aanvaard. Voor een goed begrip vermeld ik hieronder
enkele saillante punten uit de geschiedenis die daaraan voorafging.
2. DE VERENIGDE NATIES EN DE MENSENRECHTEN
Op 26 juni 1945 heeft een aantal regeringen te San Francisco een nieuwe
internationale organisatie opgericht genaamd de Verenigde Naties. Dat
gebeurde door het aannemen van een overeenkomst, het Handvest der Verenigde
Naties. Eén van de doeleinden van de VN is blijkens artikel 1
van het Handvest het totstandbrengen van internationale samenwerking
bij het bevorderen en aanmoedigen van eerbied voor mensenrechten en
voor fundamentele vrijheden voor allen, zonder onderscheid van ras,
geslacht, taal of godsdienst. Deze opdracht vinden wij terug in artikel
55 van het Handvest, het eerste artikel van hoofdstuk IX dat gaat over
internationale economische en maatschappelijke samenwerking.
3. DE ECONOMISCHE EN SOCIALE RAAD VAN DE VN
Het Handvest benoemt in artikel 7 een aantal organen van de VN, daaronder
de Algemene Vergadering en de Economische en Sociale Raad (ECOSOC).
Artikel 62 verleent aan de ECOSOC ruime bevoegdheden terzake van het
bevorderen van de eerbied voor en inachtneming van mensenrechten en
fundamentele vrijheden voor allen.
4. DE MENSENRECHTENCOMMISSIE VAN DE VN
Binnen het kader van de uitvoering van deze opdracht
heeft de ECOSOC bij Resolutie van 16 februari
1946 een Mensenrechtencommissie (Commission
on Human Rights) opgericht met een voorbereidende taak o.m. met betrekking
tot de opstelling van een “Bill of Rights”.
5. DE INTERNATIONALE “BILL OF RIGHTS”
Op 10 december 1948 aanvaardde de Algemene
Vergadering van de VN de Universele Verklaring
van de Rechten van de Mens. Deze Verklaring
was van baanbrekende betekenis doordat zij door de formulering van een
groot aantal concrete rechten als bijvoorbeeld het recht op leven,
vrijheid en onschendbaarheid van de persoon
reële inhoud gaf aan het begrip “mensenrechten” zoals dat
in algemene zin in het Handvest wordt gebruikt. Het zou echter nog 18 jaar
duren vooraleer er gesproken kon worden van een internationale “Bill
of Rights”. Zover was het pas toen de Algemene Vergadering van de VN
op 16 december 1966 niet alleen het hierboven reeds genoemde
bupo-verdrag aanvaardde, maar ook het Internationaal verdrag inzake economische,
sociale en culturele rechten. Deze beide verdragen vormen samen met de
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens de internationale “Bill of Rights”.
6. HET BUPO-VERDRAG (COVENANT ON CIVIL AND POLITICAL RIGHTS)2
a. De in Deel III van het Verdrag genoemde rechten
Deel III van het Verdrag3 bevat een lange lijst van
aan een ieder toekomende rechten. Dat zijn, heel summier weergegeven:
het recht op leven, het verbod van foltering en van slavernij, het recht van
vrijheid en veiligheid van de persoon, het recht op menselijke behandeling in
geval van vrijheidsberoving, geen vrijheidsberoving omdat men niet in staat is
een uit een overeenkomst voortvloeiende verplichting na te komen, het recht
van bewegingsvrijheid, bescherming van vreemdelingen tegen willekeurige uitzetting,
het recht op een eerlijk proces in burgerlijke zaken zowel als in strafzaken,
verbod van strafbaarheid met terugwerkende kracht, het recht op erkenning als persoon,
het recht op bescherming tegen willekeurige of onwettige aantasting in de persoonlijke
sfeer, het recht op vrijheid van denken, geweten en godsdienst, het recht op vrijheid
van meningsuiting, het recht op vrijheid van vergadering en vereniging,
het recht om te huwen en een gezin te stichten, het recht om deel te nemen aan het openbaar
bestuur, het verbod van discriminatie, het respecteren van minderheden.
b. Algemene verplichtingen van de aangesloten staten
De in het Verdrag opgesomde rechten vormen voor de staten die partij
zijn bij het Verdrag geen vrijblijvende aangelegenheid. Integendeel,
ingevolge Deel II van het Verdrag4 gelden voor die
staten zwaarwegende verplichtingen. De belangrijkste zijn:
– de verbintenis om de in het Verdrag erkende rechten te eerbiedigen
en deze aan een ieder die binnen zijn grondgebied verblijft
en aan zijn rechtsmacht is onderworpen te verzekeren zonder
onderscheid van welke aard dan ook;
– deverbintenis om langs de door zijn staatsrecht omschreven weg
en in overeenstemming met de bepalingen van het Verdrag alle
wettelijke of andere maatregelen te nemen die nodig zijn om
de in het Verdrag erkende rechten tot gelding te brengen;
– de verbintenis om te verzekeren dat iedereen wiens rechten of
vrijheden als in het Verdrag erkend worden geschonden, een
effectief rechtsmiddel ter beschikking heeft;
– de verbintenis om te verzekeren dat omtrent het recht van degene
die het rechtsmiddel aanwendt, wordt beslist door de bevoegde
autoriteit;
– de verbintenis om te verzekeren dat de bevoegde autoriteiten
daadwerkelijk rechtsherstel verlenen in geval het beroep gegrond
wordt verklaard.
c. De inwerkingtreding van het Verdrag
In artikel 49 is bepaald dat het Verdrag in werking treedt drie maanden
na de datum van nederlegging bij de Secretaris-Generaal van de VN van de vijfendertigste
akte van bekrachtiging of toetreding. Ten aanzien van iedere staat die daarna
het Verdrag bekrachtigt of tot het Verdrag toetreedt, treedt het in werking
drie maanden na de datum van nederlegging van zijn akte van bekrachtiging of
akte van toetreding. Op basis van deze regeling is het Verdrag in werking getreden
op 23 maart 1976. De datum van inwerkingtreding voor Nederland is 11 maart
1979.
d. Het aantal aangesloten staten
Op 8 maart 2002 waren er 148 staten als partij bij het Verdrag aangesloten.
7. HET MENSENRECHTENCOMITÉ
Deel IV van het Verdrag5 gaat over het Mensenrechtencomité (Human Rights Committee)
dat ingevolge artikel 28 ingesteld moet worden.6
a. De samenstelling van het Comité
Het eerste lid van artikel 28 bepaalt dat het Comité moet bestaan uit
achttien leden. Dat moeten onderdanen zijn van staten die partij zijn bij het
Verdrag. Zij moeten ook hoog zedelijk aanzien genieten en erkende bekwaamheid
op het gebied van de rechten van de mens bezitten, aldus het tweede lid van
artikel 28. Voorts staat daar nog dat het lidmaatschap van enige personen die
ervaring hebben op juridisch gebiedt raadzaam is. Het derde lid van artikel
28 bepaalt dat de leden van het Comité worden gekozen en optreden in
hun persoonlijke hoedanigheid.
b. De verkiezing van de leden van het Comité
De verkiezing van de leden van het Comité vindt volgens een in het Verdrag
voorziene procedure plaats in een door de Secretaris-Generaal van de
VN ten hoofdkantore van de VN te New York te beleggen vergadering van staten
die partij zijn bij het Verdrag – artikel 30 lid 4. De eerste verkiezing vond plaats
op 20 september 1976.
c. De vergaderfrequentie van het Comité
Het Comité vergadert doorgaans driemaal per jaar telkens gedurende drie
weken hetzij te New York, hetzij te Genève. De eerste vergadering was
op 21 maart 1977 te New York.
d. De taak van het Comité:
controle
De primaire verantwoordelijkheid voor de verwerkelijking van de in het
Verdrag erkende rechten ligt bij de aangesloten staten. Ieder van die
staten moet zorgen voor de invoeging van die rechten in zijn eigen rechtssysteem.
Het Verdrag voorziet in een bepaalde vorm van controle op de naleving
van deze verplichting door de aangesloten staten. Die controle is opgedragen aan
het Comité.
8. HOE IS DE CONTROLE GEORGANISEERD?
Ingevolge artikel 40 van het Verdrag nemen de aangesloten staten de verplichting
op zich om met een zekere regelmaat verslag uit te brengen over de maatregelen
die zij hebben genomen welke uitvoering geven aan de in het Verdrag erkende
rechten.Tevens moeten zij rapporteren over de vooruitgang die valt waar
te nemen in het genot van die rechten. Bovendien moeten in de rapporten de factoren
en eventuele moeilijkheden worden aangegeven die van invloed zijn op
de uitvoering van het Verdrag. Alle rapporten moeten worden voorgelegd aan de
Secretaris-Generaal van de VN die ze op zijn beurt ter bestudering doorzendt naar het Comité.
Het Comité bestudeert die rapporten en zendt vervolgens zijn door hem
passend geoordeelde algemene commentaar aan de betreffende staten. Wanneer
die staten daarin aanleiding vinden tot opmerkingen, kunnen zij die aan het
Comité voorleggen.
9. DE UITSPRAKEN E.D. VAN HET COMITÉ
De uitspraken, beslissingen, standpunten e.d. van het Comité hebben
geen internationaal bindende kracht. De betekenis van die uitspraken
e.d. ligt daarin dat zij, wanneer zij gebaseerd zijn op eenstemmigheid,
van groot gezag zijn wanneer het gaat om de interpretatie van het Verdrag.
10. DE STATUS VAN HET COMITÉ
a. Het Comité is geen orgaan van de VN
Zoals hierboven in onderdeel 3 al werd aangegeven, staat in artikel
7 van het uit 1945 daterende Handvest van de VN wat de organen van de VN zijn.
Het Comité, dat gebaseerd is op een verdrag uit 1966, hoort daar niet bij.
Het Comité is dus geen orgaan van de VN.
b. Het Comité is ook geen gerechtshof
Het Comité kan ook niet worden aangeduid als een gerechtshof in de strikte
zin van het woord. Dat volgt alleen al hieruit dat de uitspraken e.d.
van het Comité geen internationaal bindende kracht bezitten. Bovendien
is de zittingsperiode van de leden van het Comité in beginsel beperkt
tot vier jaar7 en dat is voor een rechterlijk college
te kort.
c. Het Comité is een permanente, zelfstandige deskundigeninstelling
Zoals het Comité bij het BUPO-verdrag van 1966 in het leven is
geroepen, is het een zelfstandige instelling. Die zelfstandigheid wordt
in zekere opzichten beperkt door financiële afhankelijkheid van de VN.8 In zijn
feitelijke functioneren als deskundigeninstelling is het echter onafhankelijk
van de VN en van de bij het Verdrag aangesloten staten. Voorts is het een
permanente instelling en dus geen ad hoc instelling, ook al vergadert het in sessies.
11 COMITË: BENAMING BIJ GEBREK AAN BETER
Tenslotte nog iets over de benaming “Comité”. Het is niet gemakkelijk geweest
een goede aanduiding te vinden. De term “Hof” kwam niet in aanmerking evenmin
als de term “Mensenrechtentribunaal” (Human Rights Tribunal). Bovendien moest
men rekening houden met de al twintig jaar lang bestaande Mensenrechtencommissie.
En zo heeft men uiteindelijk maar gekozen voor de benaming Mensenrechtencomité
en daarmee de mogelijke verwarring met de Mensenrechtencommissie op de koop toe genomen.
NOTEN:
1. Wet van 12 april 2001, houdende toetsing van levensbeëindiging
op verzoek en hulp bij zelfdoding en wijziging van het
Wetboek van Strafrecht en van de Wet op de lijkbezorging
(Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp
bij zelfdoding) – Stb. 194.
2. De vraag of er een wezensonderscheid bestaat tussen het
begrip burgerrechten enerzijds en het begrip politieke
rechten anderzijds valt buiten het bestek van dit artikel.
3. Artikelen 3 t/m 27.
4. Artikelen 2 t/m 5.
5. Artikelen 28 t/m 45.
6. Het Mensenrechtencomité is dus heel iets anders dan
het twintig jaar eerder door de ECOSOC ingestelde Mensenrechtencommissie.
Dat gegeven is blijkbaar ontgaan aan prof.dr. H.J.J.
Leenen, die in zijn publicaties in Medisch Contact steevast
spreekt over de Mensenrechtencommissie waar hij het
in feite heeft over het Mensenrechtencomité.
MC 33/34/2001: 1192 en MC 6/2002: 198.
7. Artikel 32.
8. Artikelen 35 en 36.
GERAADPLEEGDE LITERATUUR
Prof.dr. J.H.W. Verzijl – De nieuwe Bond der Vereenigde Naties – Amsterdam, 1945.
H. van Vloten – Hoe verwerkelijken wij de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens? –
Leiden, 1949.
P.J.G.Kapteyn e.a. – International Organization and Integration (Annotated
Basic Documents and Descriptive Directory of International Organizations
and Arrangements). Volume I.A. – The Hague/Boston/London, 1981.
Manfred Nowak – U.N. Covenant on Civil and Political Rights (CCPR Commentary)
– Kehl/Strasbourg/Arlington – 1993. Vooral dit werk is voor mij een
rijke bron van informatie geweest.
DANKBETUIGING
Gaarne betuig ik mijn dank aan de bibliotheek van het Vredespaleis te ‘s-Gravenhage
voor de geboden gastvrijheid en medewerking.