Provita

PVH 11e jaargang – 2004 nr. 2, p. 59-61

Door Prof. B. Honings
emeritus hoogleraar Moraal-theologie aan de Pauselijke
Universiteit van Lateranen (extra info auteur)

In een samenleving van mensen wier cultuur zich steeds meer
kenmerkt door secularisme, individualisme en
antropocentrisme, wordt de individuele mens, ondanks de
globalisering, steeds meer het middelpunt en het hoogtepunt.
Daarbij komt, doordat onze cultuur van een statische visie
op de mens en de wereld allang naar een volledig dynamische
visie is overgegaan, dat vaste waarden en normen die daarmee
overeenstemden steeds meer in een crisis terecht zijn
gekomen.. Wat de religie betreft, is God niet meer centraal
en wat de ethiek in het algemeen en de bio-ethiek, de
medische ethiek in het bijzonder aangaat, heeft men steeds
meer moeilijkheden met overgeleverde waarden en normen en
wil men meer zelfbeslissingsrecht en zelfbeschikkingsrecht.
Mgr. Eijk heeft deze cultuurovergang beknopt maar duidelijk
weergegeven én wat de oorzaken én wat de effecten ervan
zijn voor de gezondheidszorg. Vooral de relatie tussen de patiënt
en de arts wordt er steeds meer door gekenmerkt. In mijn co-referaat
wil ik meezoeken naar een zinvol antwoord op de kern-vraagstelling:
het al of niet begrensd of onbegrensd zijn van het zelfbeschikkingsrecht;
ik doe dit aan de hand van drie principes, met de hoofdbedoeling het
referaat van mgr. Eijk te funderen, te onderbouwen. Ik ga uit van een
basisprincipe: de waardigheid van iedere mens, dan het principe van
de autonomie, met de vraag is die relatief of relativistisch; tenslotte
ga ik in op het integriteitprincipe: gaat het om een duale integriteit
of een dualistische integriteit.

1. BASISINSTELLING. DE WAARDIGHEID VAN DE MENS

Met betrekking tot deze basisstelling ga ik van twee
belangrijke benaderingen uit: de eerste is van meer
seculier- juridische aard; de tweede is van meer religieus
moraal-theologische aard. Wat echter bijzonder opvalt is dat
de gegevens van deze benaderingen niet alleen niet aan
elkaar tegengesteld zijn, maar heel duidelijk elkaar
aanvullen.

1.1 De seculier-juridische benadering

Op 10 december 1948 werd de Universele Verklaring van de Rechten van
de mens, door de Verenigde Naties afgekondigd. In de preambule wordt
verklaard: “De erkenning van de waardigheid, inherent aan alle leden van het menselijk geslacht,
en van hun gelijke en onvervreemdbare rechten, vormt het fundament van de vrijheid,
de rechtvaardigheid en de vrede op de wereld”. Artikel 1 preciseert dan
de diepere redenen: “Alle mensen worden vrij en gelijk naar rechten en waardigheid
geboren. Ze zijn begiftigd met rede en bewustzijn en moeten jegens elkaar handelen
in een geest van broederschap”. De waardigheid van iedere mens, inherent aan
zijn menszijn, dat wil zeggen: zijn redelijkheid en zelfbewustzijn, vormt zo
de juridische en morele horizon van de moderne mens. Wat zijn onvervreemdbare
rechten en vooral zijn vrijheid betreft en bijgevolg zijn persoonlijke en interpersoonlijke
juridische en morele verantwoordelijkheid. Op deze ontische waardigheid als basis
van zijn persoonlijk en sociaal juridisch en moreel handelen stoelt een rechtvaardige
en vreedzame ontwikkeling, zowel van de afzonderlijke personen zelf als ook van
de hele gemeenschap. Met deze zijnswaardigheid en het daarmee conformerend verantwoordelijk
uiterlijk en innerlijk doen en laten van iedere mens, moeten de menswetenschappen
serieus rekening houden: de politiek, de economie, de sociologie, de psychologie,
maar ook, last but not least de gezondheidszorg. Wat de politiek betreft denk
ik hier op de eerste plaats aan de wetten die betrekking hebben op de gezondheidszorg.

1.2. De religieus moraal-theologische benadering

” Alle mensen zijn geschapen naar het beeld van God en allen zijn
begiftigd met eenzelfde redelijke ziel. Daarom hebben zij dezelfde natuur
en dezelfde oorspong; allen hebben dus een gelijke waardigheid”. Deze
gelijkheid tussen de mensen betreft wezenlijk hun persoonlijke waardigheid
en de rechten die daaruit voortvloeien.1 God
heeft de mens geschapen als een redelijk wezen door hem de waardigheid
van een persoon te geven, begaafd met initiatief en meesterschap over
zijn daden. “God heeft de mens aan zijn eigen beslissingen onderworpen” (Sir.
15, 14) opdat hij uit zichzelf zijn Schepper zou kunnen zoeken door
Hem aan te hangen in vrijheid en tot volmaaktheid en geluk zou geraken.
De seculier juridische benadering stelde dat de waardigheid van de mens
in zijn redelijkheid wortelt; de religieus moraal theologische stelt
hetzelfde, maar, en dat is de aanvulling, deze redelijkheid maakt de
mens tot beeld van God. De H. Ireneüs, bisschop van Lyon, stelt: “De
mens is redelijk, en daarom gelijkend op God, geschapen als vrije mens
en meester over zijn daden”. Wat de vrijheid betreft wordt duidelijk
gesteld dat ze de macht is die wortelt in de rede en de wil, bekwaam
om te handelen of niet te handelen, om dit of dat te doen, om zo uit
zichzelf weloverwogen daden te stellen. Door de vrije wil beschikt iedereen
over zichzelf. De vrijheid is in de mens een kracht om te groeien en
te rijpen in waarheid en goedheid. De vrijheid bereikt haar volmaaktheid
wanneer ze gericht is op God! Zolang de vrijheid echter niet definitief
gevestigd is in haar uiteindelijk goed dat God is, impliceert zij de
keuzemogelijkheid tussen goed en kwaad, dus de mogelijkheid om te groeien
in volmaaktheid of te bezwijken en te zondigen. Hieruit volgt dat hoe
meer men het goede doet, des te meer men vrij wordt en hoe meer men
het kwade doet des te meer men onvrij wordt. Deze leerstellingen over
de gelijkwaardigheid van de vrijheid met betrekking tot het zelfbeschikkingsrecht,
brengen ons tot het thema van de autonomie en de verantwoordelijkheid,
zowel op persoonlijk vlak als ook op interpersoonlijk vlak, met bijzondere
aandacht in de geneeskunde.

2. AUTONOMIE EN VERANTWOORDELIJHKHEID

Vrijheid wordt uitgeoefend niet alleen op persoonlijk vlak, maar ook
in de intermenselijke betrekkingen. Elke mens heeft het natuurrecht erkend
te worden als een vrij en verantwoordelijk wezen. Iedereen is gehouden tot
die plicht van eerbied voor de ander. Het recht om de vrijheid uit te oefenen
is een eis die onlosmakelijk verbonden is met de waardigheid van de menselijke
persoon, met name inzake morele en religieuze kwesties. Dit recht moet burgerlijk
erkend en beschermd worden binnen de grenzen van het algemeen welzijn en de
publieke orde.

Zo geformuleerd kan en moet men, seculier juridisch, een onderscheid
maken tussen een relatieve autonomie en een relativistische autonomie, een
begrensd zelfbeschikkingsrecht of een onbegrensd zelfbeschikkingsrecht. Met
deze laatste autonomie bedoel ik dan dat iedere mens zichzelf de wet kan stellen
in tegenstelling met zich de wet laten stellen door een ander: hetzij door
de menselijke wetgever het zij door de goddelijke wetgever.

De relatieve autonomie betekent dan dat de mens wat betreft zijn handelen
of niet handelen, zijn zus of zo handelen op eigen verantwoordelijkheid, wel
zelf de beschikkingen treft en zelf ook de beslissingen neemt, maar daarbij
rekening houdt met de normen of wetten van de wetgever.

Dit rekening houden met de wil van de goddelijke wetgever wil
zeggen dat de mens niet in zijn vrijheid tekort gedaan wordt, maar
juist zijn vrijheid vermeerdert. Ik zei immers dat hoe meer men het goede doet,
des te meer men vrij wordt en hoe meer men het kwade doet des te meer men
onvrij wordt. In het Boek Genesis lezen wij dat de paradijsmens van alles mocht
eten, behalve van de boom van kennis van goed en kwaad (vgl. Gen 2, 17).
Zo stelt de openbaring duidelijk dat de macht om, uiteindelijk, over goed en
kwaad te beslissen niet aan de mens, maar aan God alleen toekomt.
De mens is zeker vrij omdat hij zelf
de geboden van God kan kennen en aannemen. En hij is in bezit van een
zeer verregaande vrijheid, want hij mag van alle bomen van de tuin
eten. Maar er is geen onbegrensde vrijheid: ze moet halt houden voor de boom
van kennis van goed en kwaad. De mens is geroepen de zedenwet van God aan
te nemen, maar niet om hem in zijn vrijheid te remmen, maar juist opdat de mens
in zijn vrijheid zou groeien en rijpen in waarheid en goedheid: de vrijheid bereikt
immers haar volmaaktheid wanneer ze gericht is op God. God die alleen goed
is, weet precies wat voor de mens goed is, en uit kracht van zijn eigen liefde legt
Hij hem dit voor in de geboden. Daarom zijn de goddelijke geboden in de
Tien Woorden geboden van liefde, zowel voor de liefde tot God als voor de liefde tot
de evenmens. Deze theonomie is dan ook niet in strijd met de autonomie
van de mens, integendeel. Dit volgt uit de leer over het geweten: “In het diepst
van zijn geweten ontdekt de mens een wet die hij zichzelf niet stelt, maar
waaraan hij moet gehoorzamen en waarvan de stem, die hem steeds weer oproept
om het goede te beminnen en het kwade te vermijden, op het juiste moment doorklinkt
in de oren van zijn hart. Want de mens heeft de door God geschreven wet in
zijn hart. Het geweten is de meest verborgen kern en het heiligdom van de mens,
waarin hij alleen is met God, wiens stem in hem weerklinkt”.2 Het
geweten neemt zo relatief autonoom de beslissing: het beoordeelt de concrete
keuzen. Het getuigt van het gezag van de waarheid met verwijzing naar
het hoogste goed, waardoor de menselijke persoon wordt aangetrokken en waarvan
hij de geboden ontvangt. Wanneer de voorzichtige mens naar het morele geweten luistert,
kan hij God horen spreken. In zijn brief aan de Hertog van Norfolk drukt Newman
deze relatieve autonomie zo uit: ‘Het geweten is een wet van onze geest,
maar die onze geest overtreft, die ons bevelen geeft, die verantwoordelijkheid
en plicht betekent, vrees en hoop. Het is de boodschapper van Hem die, zowel
in de wereld van de natuur als in die van de genade, ons versluierd toespreekt,
ons onderricht en ons regeert. Het geweten is de eerste van alle plaatsbekleders
van Christus”

3. DE DUALE INTEGRITEIT OF INTEGRALE DUALITEIT

Wat het zelfbeschikkingsrecht betreft is het van zeer groot belang
te stellen dat de mens een Ik, een persoon is, wiens wezenselementen én
ziel én lichaam zijn. De mens heeft geen lichaam maar is ook zijn lichaam.
De mens is één naar lichaam en ziel. De menselijke persoon, geschapen
naar Gods beeld, is tegelijkertijd een lichamelijk en geestelijk wezen. Het
bijbels verhaal brengt deze werkelijkheid tot uitdrukking in een symbolisch
taalgebruik, wanneer het zegt: “God boetseerde de mens uit stof, van de aarde
genomen en Hij blies hem de levensadem in de neus: zo werd de mens een levend
wezen.” De mens is dus in zijn geheel, als ziel en lichaam, gewild, d.w.z.
ook naar het lichaam is de mens beeld van God. Terecht hanteren wij dan ook
het integriteitbegrip in de geneeskunde, vooral juist met betrekking tot het
schild- en claimrecht als concretiseringen van het zelfbeschikkingsrecht. Integrale
dualiteit betekent dan dat er wel degelijk een onderscheid bestaat tussen het
lichaam en de ziel, het lichaam is niet de ziel, het menselijk levensbeginsel,
en de ziel is niet het lichaam, maar ze mogen niet van elkaar gescheiden worden.
Het is dan ook niet juist een ik-lichaam verhouding voor te staan, waarin het
ik de waarde van een subject heeft en het lichaam de waarde van een object.
In dat geval zou de mens geen lichaam zijn, maar een lichaam hebben, waarover
zij of hij dan vrij zou kunnen en mogen beschikken. Vanuit filosofisch juridisch
standpunt gezien zou dit echter een zekere contradictie inhouden. In een en
dezelfde persoon zou dan een subject-object relatie mogelijk zijn, waarin het
subject over zijn object volledig beschikken kan. Dit is het geval bij euthanasie.
Maar dit is tegenstrijdig met het mens-zijn an und für sich, niet alleen
op moreel vlak, maar ook op juridisch vlak. Met andere woorden, euthanasie
is niet alleen ethisch ongeoorloofd, maar ook juridisch illegaal. Wat
de gezondheidszorg aangaat is het onderscheid tussen een duale integriteit
en een dualistische integriteit een belangrijk referentiepunt in het antwoord op de vraag
naar een begrensd of onbegrensd beschikkingsrecht met betrekking tot zowel
het schildrecht alsook tot het claimrecht. Dames en heren mijn bedoeling was het referaat
van mgr. Eijk principieel te ondersteunen, aan u of het mij gelukt is. Hoe
dan ook, van harte bedankt voor uw aandacht.

NOTEN

1. Vgl. KKK 1934 e 1935. (KKK=Katechismus van de Katholieke kerk)

2 KKK, 1776