PVH 9e jaargang – 2002 nr. 6, p. 141-144

Door Dr Theo Boer
universitair docent Systematische Theologie (Christelijke Ethiek) bij de Universiteit Utrecht.
Tevens verbonden aan het Universitair Centrum voor Bio-ethiek en Gezondheidsrecht (CBG)

De Pil van Drion is bezig zijn appèl te verliezen. Deels door
ontwikkelingen in de Nederlandse politiek – discussies over Pil de
zijn toch vooral een verdienste van ‘Paars’ -, deels omdat discussies in de samenleving
hierover blijven steken in onduidelijkeid over het concept en over
de voors en de tegens ervan, mocht het doorgaan. Het is genoeglijk bekend dat ‘de’
Pil van Drion niet bestaat, en dat in meerdere opzichten. Hij bestaat
niet in de zin van een eenduidig concept. Sommigen denken aan één
pil, anderen aan een tweetrapsraket. Evenmin is duidelijk of men denkt
aan een pil, een drankje of nog iets anders, noch in hoeverre artsen,
apothekers of andere professionals niet toch bij de praktische uitvoering
van het idee betrokken dienen te zijn. Hoe dan ook, precies omschreven
– pil, drankje, één- of tweetrapsraket – bestaat hij evenmin
als feitelijke mogelijkheid, want afgezien van de praktische problemen
stapelen de morele en politieke bedenkingen zich op. Maar in één
opzicht bestaat de Pil van Drion nog wèl: als gedachte mogelijkheid
dat (1) oudere burgers (2) zonder afhankelijk te zijn van een arts,
(3) op een wijze die effectief is en zo min mogelijk ongerief veroorzaakt
bij betrokkene en zijn nabestaanden, (4) een einde kunnen maken aan
hun ]even. In het onderstaande bekijken we elk van deze vier elementen
op hun merites.

1. OUDERE BURGERS

Volgens het oorspronkelijke idee is de Pil van Drion bestemd voor oude(re) mensen.
Waarom bied je de Pil niet aan aan eenieder die genoeg heeft
van het leven – 12, 43 of 87 jaar oud? De meest waarschijnlijke
verklaring voor het hanteren van een leeftijdsgrens is de aanwezigheid
van impliciete overtuigingen over wat ‘natuurlijk’ is in het leven.
Wil iemand van 30 dood, dan schrik je nu eenmaal veel harder dan wanneer
iemand van 85 dood wil. De term ‘klaar met leven’ appelleert, ondanks
associaties aan een achterhaalde maakbaarheidgedachte, aan een fundamentele
ervaring van de meeste mensen: dat het leven net als de natuur zijn
seizoenen kent. Het is nogal een verschil of een bloem in het voorjaar
in de knop wordt gesmoord, of dat diezelfde bloem na de bloei verwelkt
en sterft. iemand die oud is, ‘mag’ heengaan. Dat is een belangrijk
intuïtief appèl van de Pil van Drion. De kracht van deze seizoenen-analogie
wordt versterkt door een aantal aanvullende omstandigheden. In het leven
van jongeren zit lichamelijk, psychisch, financieel en sociaalmaatschappelijk
doorgaans meer ‘muziek’ dan in dat van ouderen; bij jongeren denken we
aan mensen die zichzelf kunnen redden, bij ouderen aan toenemende afhankelijkheid,
aan incontinentiemateriaal, Eau de Cologne, loepjes, Kukident en gehoorapparaten.
Bijna al datgene wat in amusement en reclame als ideaalbeeld geldt,
is bij ouderen afwezig. Als ik een voorstander van de Pil was, zou ik
om strategische en misschien ook wel principiële redenen hameren
op een bepaalde ondergrens. Waarom? Omdat zo’n ondergrens suggereert
dat de Pil van Drion niet primair een zelfmoordpil is, maar gewoonweg
‘de natuur een handje helpt’.
Wie zo’n ondergrens wil hanteren, krijgt evenwel te maken met een aantal
lastige kwesties. Bij lang niet alle mensen lopen de seizoenen synchroon.
Sommigen zijn vroege bloeiers, anderen laatbloeiers. Sommigen zijn snel
opgebrand, anderen beginnen op hoge leeftijd aan een nieuwe of waarachtige
bloeitijd. Netty Boomsma uit het verhaal van Chabot was al op haar 50ste
klaar met leven, Mary Dresselhuijs is met bijna 90 nog lang niet klaar.
Maar toch, als ik voor de Pil was, zou ik de onrechtvaardigheid van
een leeftijdsgrens maar voor lief nemen, net zoals bijvoorbeeld de pensioengerechtigde
leeftijd van 65 jaar. Grenzen zijn nu eenmaal pijnlijk voor de uitzonderingen.

Een tweede probleem bij het hanteren van een leeftijdsgrens is wijsgerig-antropologisch:
wat geeft ons reden om uit een min of meer natuurlijk proces normatieve
conclusies te trekken? In de moderne samenleving proberen we ons juist
op allerlei manieren aan ‘natuurlijke’ processen te ontworstelen. Facelifts,
IVF, het homohuwelijk en overwinteren in Florida zijn maar enkele voorbeelden
van pogingen om de hegemonie van ‘natuurlijke’ processen te boven te
komen. Zou dan in dit geval het feit dat een oud mens rimpelig en gebrekkig
wordt, opeens wèl aanleiding mogen zijn tot normatieve conclusies,
en wel verregaande?

Een derde probleem waar de voorstander van een leeftijdsgrens zich over
moet verantwoorden, is de suggestie dat ouderen op minder bescherming
kunnen rekenen. Een politiek die aan mensen van zeg boven de 73 jaar
het recht van zelfdoding toebedeelt en mensen onder die leeftijd tegen
zelfdoding blijft beschermen, geeft misschien impliciet het signaal
af dat ouderen groot gelijk hebben als ze dood willen. Misschien leidt
zo’n politiek tot een verminderde bescherming van het leven van oudere
mensen, of bevat zij de suggestie dat ouderen er maar beter een eind
aan kunnen maken. Misschien leidt het er op den duur toe dat ouderen
die niets meer hebben om voor te leven, maar toch geen Pil wensen, minder
goed verzorgd worden. De meest effectieve methode om dit soort suggesties
voor te zijn is om de Pil in beginsel aan een ieder te verschaffen.
Dan is het weer: gelijke monniken, gelijke kappen. ledereen evenveel
waard. Oud ofjong, niemand mag lichtvaardig uit het leven stappen.

2. ZONDER AFHANKELIJK TE ZIJN VAN EEN ARTS

Je kunt je met enig recht afvragen waarom uitgerekend artsen zo diepgaand
betrokken zouden moeten zijn bij levensbeëindiging. Bij euthanasie kun je daar
nog wat bij voorstellen. Daar is dikwijls sprake van een ziektegeschiedenis waarbij de
arts was betrokken, maar bij de Pil van Drion kan het gaan om mensen die niks ernstigs mankeren.
Het voorschrijven van een levensbeëindigend middel of het toedienen ervan heeft weinig
met geneeskunst te maken. Levensbeëindiging kan iemand, mits goed
voorgelicht, ook zelf doen. Je kunt er, als je iemand niet alleen wilt
laten, ook politie-agenten of militairen voor inhuren, want met moderne wapens
kunnen ook zij iemand tegenwoordig effectief en zonder ongemak een zachte
dood geven. Bijkomend voordeel is dat j e ook nog eens een meldingspercentage
van 100% verkrijgt.

In het streven naar verminderde afhankelijkheid van een arts worden onverwachte
tegenstanders verenigd. Weifelende artsen en militante autonomie-freaks
vinden elkaar in hun afkeer van een te grote medische betrokkenheid.
Het is steeds minder een geheim dat vele artsen emotionele, morele en
professionele bedenkingen blijven houden bij actieve levensbeëindiging.
Doden blijft een loodzware klus. Als levensbeëindiging meer een verantwoordelijkheid
wordt van de cliënt, en er voor de ’traditionele’ euthanasiegevallen
steeds meer palliatieve alternatieven beschikbaar komen, krijgen artsen
weer meer zicht op hun primaire taken: voorkomen, genezen, verzachten,
troosten. En het mes snijdt, zoals schrijfster Karin Spaink stelt, aan
twee kanten: de mondige burger wil onder de bedilzucht van medici uit,
bevrijd van de grillen van deze of gene wildvreemde professional die
de ernst van zijn lijden en de klaarheid van zijn leven beter zou kunnen
beoordelen dan hij of zij zelf.
Er ligt in het verlengde van het bovenstaande nog een aantrekkelijk
element in de Pil: zelfdoding wordt weer teruggebracht tot zijn essentie,
tot wat het altijd is geweest: de beslissing van een individu om een
eind aan zijn leven te maken. Wanneer de dokter hulp verschaft, blijft
deze zelfdoding geassociëerd met medische overwegingen in de ruimste
zin: lichamelijk, psychisch, sociaal. Medische betrokkenheid verleent
er bovendien misschien een zweem van legitimiteit aan: “lk heb
er met mijn dokter over gepraat; hij is het met mij eens, hij komt morgenavond
om acht uur bij ons thuis”. Het oordeel van iemand met zo’n maatschappelijk
aanzien kun je toch vertrouwen? De dokter verleent de euthanasie of
de zelfdoding bovendien een gevoel van intimiteit. Er is een bed en
daar ligt iemand op, de dokter zit ernaast, de familie houdt de hand
vast en de patiënt ‘gaat slapen’. Door arts en patiënt uit
deze innige verstrengeling te verlossen, wordt geneeskunst weer geneeskunst
en zelfdoding weer zelfdoding.
Dat alles neemt natuurlijk niet weg dat er op de toegang tot en het
gebruik van levensbeëindigende middelen strenge controle moet zijn.
Voor- en tegenstanders van de Pil zijn het daarover eens. Maar hoe regel
je dat praktisch? Moet er, analoog aan het Nederlands donorregister,
een register komen van mensen die de Pil in hun bezit hebben? Wie controleert
dat opa zijn Pil niet aan zijn kleinzoon ter beschikking stelt? Wie
controleert of moeder de Pil vrijwillig heeft ingenomen? Moetje een
voorgenomen zelfdoding vooraf melden en daarbij je huissleutel vooraf
aan de huisarts geven? Moet iemand de ernst en de duurzaamheid van zijn
doodswens laten vastleggen? Wie controleert een zorgvuldige inname,
bij voorbeeld op een nuchtere maag, in de avond, zonder interferentie
met andere geneesmiddelen? Wie checkt of niet-ingenomen pillen weer
worden opgehaald? Hebben zij een uiterste houdbaarheidstermijn? En wat
als zij kwijtraken? Het lijkt niet waarschijnlijk dat het Nederlandse
publiek zit te wachten op nieuwe ingewikkelde procedures, maar ze zijn
wel onontkoombaar wil het met die Pil ooit nog wat worden.

3. EFFECTIEF EN MET ZO MIN MOGELIJK ONGERIEF

Ook op dit punt blijft het idee van de Pil niet zonder appèl.
Zelfdodingen zijn al erg genoeg, maar de manier waarop maakt ze vaak des te gruwelijker.
Voor menige nabestaande is de wijze waarop iemand aan zijn eind komt
emotioneel bijna niet te verdragen. Als ik treinmachinist was, zou ik
de Pil misschien een welkome oplossing vinden. Het bergen en identificeren
van een overledene is dikwijls een bovenmenselijke opgave. Nog afgezien
van zelfdodingen die ineffectief zijn en iemand alsnog in een ziekenhuis
doen belanden, met alle kansen op complicaties en nieuwe pogingen.
De hier genoemde overweging is geen argument voor zelfdoding, maar fungeert
puur pragmatisch: ‘Als het dan gebeurt, dan liever zo’, analoog aan
overwegingen als ‘als iemand aan drugs verslaafd is, dan maar met van
staatswege verstrekte heroïne’. Het is dit argument – ‘beter de
Pil dan de trein of de strop’ – dat op velen een sterke indruk maakt.
Maar is het wel zo’n sterk argument? Ten eerste moet gezegd worden:
weerzin tegen een gewelddadige zelfdoding alleen is geen voldoende argument
voor de Pil. De angst dat heroïneverslaafden gaan stelen en zwerven
is evenmin een voldoende argument om het hele Nederlandse volk gratis
heroïne te verschaffen. Òfwel je bent voor het vrije recht
op zelfdoding, en je ziet de vermindering van het aantal gewelddadige
suïcides als bijkomend voordeel; òfwel je voornaamste overweging
is dat je het aantal gewelddadige suïcides wilt voorkomen, maar
dan stel je de Pil uitsluitend ter beschikking aan mensen die suïcidaal
zijn; dat verdient dan echter de naam ‘Pil van Drion’ niet meer.
Het is voorts de vraag of het aantal gewelddadige suïcides door
de Pil zal verminderen. Veel suïcides vinden bij niet-ouderen plaats,
dus met een Pil met leeftijdsgrens richt je je maar op een deel van
het probleem, namelijk op oudere suïcidalen. Bovendien kunnen velen waarschijnlijk
helemaal niet zo ‘nuchter’ kiezen tussen een gewelddadige suïcide
en de Pil. Bij de Pil gaat het om zogenaamde balanssuïcides: iemand
heeft er lang over nagedacht, voors en tegens afgewogen, de middelen
verkregen en zet op een vooraf bepaald tijdstip een punt achter zijn leven. Bij
een balanssuïcide zijn er ook zonder Pil wegen (Internet, medicijnen
opsparen) te bewandelen. Gewelddadige suïcides daarentegen zijn
vaak niet van tevoren gepland. Zij worden begaan in vlagen van depressie,
paniek of verstandsverbijstering en de wens om het snel (direct) en
gewelddadig te doen is in veel gevallen onlosmakelijk verbonden met
de doodswens zelf. lemand in een acute suïcidale psychose krijgt,
als je de nuchtere voorstanders van de Pil hoort spreken, echt van vandaag
op morgen niet zo’n Pil, en zo iemand zal dus in veel gevallen wel degelijk
voor de trein of de flat blijven kiezen. Het enige dat je kunt zeggen
is dat de Pil mogelijk een aantal mensen zal afhouden van een gewelddadige
dood.

4. EEN EIND MAKEN AAN JE LEVEN

Bij dit alles zou de belangrijkste vraag bijna blijven liggen: hoe
aanvaardbaar is überhaupt de zelfgekozen dood?
Is kiezen voor de dood onderdeel van de menselijke autonomie? Bij het
antwoorden op deze vraag kun je twee soorten overwegingen noemen. Ten
eerste algemeenmenselijke. Bij alle discussies over de Pil van Drion
zou je bijna vergeten dat, zolang mensen menselijke ervaringen blijven
houden, ‘jezelf doden’ nooit een onomstreden recht zal worden zoals
de keuze voor een partner, beroep, woonplaats of vakantiebestemming
dat wel is.15
Jezelf doden terwijl je noch lichamelijk terminaal ziek, noch psychisch ziek
bent, alleen omdat doorleven je te zwaar valt, zal waarschijnlijk nooit
‘normaal’ kunnen worden. Je kunt daar allerlei argumenten voor noemen.
Immanuel Kant beschreef zelfdoding als een daad van ultieme minachting voor de menselijke
autonomie, want vanaf dat moment is die voorbij;je kunt wijzen op het
feit dat elk normaal mens, other things being equal, een zachte natuurlijke
dood verkiest boven een zachte zelfdoding;je kunt wijzen op de impact
van een zelfgekozen dood op de nabestaanden; je kunt je proberen in
te denken hoe het zou zijn geweest als Prins Claus niet vechtend tegen
zijn ziektes was overleden, maar op een zelfgekozen moment voor zelfdoding
had gekozen.Wie de Pil van Drion verdedigt, gaat voorbij aan de normativiteit
die inherent is aan het menselijk bestaan en die het leven hoger stelt
dan de dood en de natuurlijke dood weer hoger dan de zelfgekozen dood.
De voorstander van de Pil riskeert bovendien dat hij menselijk leed
niet serieus genoeg neemt.Wij herinneren ons allemaal de hartverscheurende
beelden van mensen die op 11 September 2001 uit de brandende WTC torens
omlaag sprongen. Stel dat ik op zo’n moment zou zeggen: “lk vind
dat die mensen dat recht niet hebben. Zelfdoding is immers verkeerd”.
Vrijwel iedereen ziet het ongepaste – onpastorale, ongevoelige – van
zo’n afkeurende reactie in. Maar degene die betoogt dat deze mensen
een moreel recht hebben om omlaag te springen maakt evenzeer een discutabele
evaluatie. In beide gevallen is er geen oog voor de noodsituatie: er
is brand! Het wordt mensen zo heet onder de voeten dat ze springen.
Analoog hieraan kunnen we ons afvragen of de belangrijkste vraag bij
de Pil van Drion wel de vraag naar de aanvaardbaarheid van zelfdoding
op hoge leeftijd is.Weet iedereen eigenlijk niet dat zelfdoding triest,
tragisch en onwenselijk is en blijft? Misschien is de belangrijkste
vraag daarom: in wat voor samenleving zijn we beland dat sommige mensen
het niet meer volhouden? Zegt het pleidooi voor de Pil van Drion niet
meer over de eenzaamheid en de onleefbaarheid van de ouderdom dan over
het recht op zelfdoding? Is de hang naar een Pil niet een hartenkreet
ten faveure van een humaner ouderenbeleid? Hoe lang nemen wij de grenzenloze
vereenzaming van ouderen, hun sociale en maatschappelijke uitstoting
en de tekort schietende ouderenzorg nog voor lief? Niet voor niets staat
in de Tien Geboden het gebod ‘Eert uw vader en uw moeder’ nog voor het
verbod op doden.

Tenslotte zijn er naast algemeen-menselijke ook specifieke overwegingen,
dat wil zeggen overwegingen die minder breed gedeeld worden, maar daarom
niet minder belangrijk zijn. Ik doel hier met name op de gegevenheid
van het leven. De gewaarwording dat ik buiten mijn eigen wil tot stand
ben gekomen, dat ik niet mijzelf toebehoor, dat ik leef op een eilandje
van leven temidden van geestloze materie, dat ik, wat mensen ook beweren,
niet over de grens van de dood kan heenkijken, alsmede de loodzware
last die kleeft aan de beslissing om de dood direct en onomkeerbaar
te bewerkstelligen, zijn voor mij persoonlijk te pregnant om ze te kunnen
negeren. De tekst ‘Laat mij niet mijn lot beslissen: zo ik mocht ik
durfde niet’ (Lied 293:3, Liedboek der Kerken) verwoordt die ervaringen
en krijgt in het licht van recente discussies het karakter van een geuzenlied.
De sterkste begrenzing van de menselijke zelfbeschikking is, het kan
ook niet anders, religieus van aard. De vraag is gerechtvaardigd of
dit soort overwegingen, behalve dat ze voor vele mensen persoonlijk
aanleiding zijn om met een wijde boog om de Pil van Drion heen te lopen,
reden genoeg zijn om haar aan anderen te onthouden. Vermoedelijk niet.
Dat neemt niet weg dat ook die anderen de plicht hebben om de betovering
van het idee van een Pil die een einde maakt aan al je ellende, aan
een kritische evaluatie te onderwerpen. Het resultaat van dat zelfonderzoek
kon nog wel eens anders uitpakken dan sommige avant-gardisten voor enkele
jaren nog bevroedden.

PVH 9e jaargang – 2002 nr. 2, p. 46-52

Door Ir H.A.P. Cruts
Werkzaam als Coördinator Algemene Zaken bij de Stichting Liliana Fonds. In zijn vrije tijd werkzaam als publicist.
Dit artikel schrijft hij op persoonlijke titel.

Uit mijn directe omgeving kan ik zo twee gevallen noemen van
mensen die zichzelf het leven benamen. Ik noem het geval van
een vrijwilligster die bij mij op kantoor werkte aan de receptie. Ze had een wat
je noemt -succesvol- leven achter de rug. Haar man had een enerverende
baan met staties in het buitenland. Met het gezin had ze in verschillende
landen gewerkt. Het had haar blik op de wereld verbreed en verdiept.
Ze sprak haar talen, waaronder Spaans, door een langer verblijf in een
Zuid-Amerikaans land. De laatste statie van het gezin was Nederland.
Kinderen opgegroeid en uit huis. Man nog steeds aan het werk. Behalve een fraai huis
in Nederland bezaten ze een tweede huis in Spanje. Over een paar
jaar zou de man met pensioen zijn en zou er volop geld, geluk en plezier zijn. Totdat
er een kink in de kabel komt. “Mijn man is er vandoor met zijn
secretaresse”, krijgen we te horen. Een intens verdriet maakt zich van haar
meester. Met betraand gezicht bemant ze een paar ochtenden in
de week de receptie op ons kantoor. Ik heb oprecht tegenover haar mijn schaamte uitgesproken
dat wij mannen, vrouwen zo’n verdriet kunnen aandoen. Maar wie
kan haar verder helpen? Eigenlijk niemand lijkt het. Haar omgeving
ziet het verdriet alleen maar groeien. Er volgt op een ochtend een telefoontje.
De dochter aan de lijn: “Mama komt vandaag niet, ze is voor de
trein gesprongen…”.
En dan het verhaal van mijn tante aan moeders kant. Ze was opgenomen
in een verpleeghuis. Al jaren speelden er psychische problemen.
Haar spierziekte, die een echte deelname aan het maatschappelijke leven
in de weg stond, had ze eigenlijk nooit geaccepteerd. Maar eigenlijk ging het
de laatste jaren naar omstandigheden best wel goed. Ze had een eigen
appartementje gehad. Nu even het verpleeghuis, maar er was al een kamer beschikbaar
in een serviceflat. Ook toen een telefoontje. Vader aan de lijn. “Tante
is dood.” “Oh”, zei ik, “ik wist wel dat ze ziek
was, maar niet dat het zo snel zou gaan.” Ik was nog wat argeloos.
Pas bij de sobere plechtigheid in het crematorium begreep ik dat er sprake
was van zelfmoord. En het hoe of wat? Weken later reed ik met mijn moeder
langs die serviceflat waar mijn tante eventjes had gewoond. “Steeds
als ik langs die flat rijd, moet ik denken aan je tante dat…”,
hoor ik mijn moeder zeggen. Pas dan begrijp ik dat tante uit
het raam is gesprongen.

Wat een verschrikking voor zo’n treinmachinist om iemand voor zijn
trein te zien springen. Het schijnt dat elke machinist het gemiddeld één
keer in zijn loopbaan moet meemaken dat iemand voor zijn trein
springt. Sommige trajecten zijn berucht. Vooral als er een psychiatrische
instelling in de buurt is. Genoeg machinisten die er een trauma aan overhouden.
De medewerkster van de serviceflat die mijn tante heeft gevonden is
nog speciaal begeleid om het gebeurde te verwerken. Ik durf en wil me niet
voor de geest halen hoe mijn tante er heeft uitgezien na de val. Laat
staan dat ik me een beeld durf te vormen van mijn collega nadat ze voor
de trein is gesprongen. Ik heb medelijden met de mensen die hun vriend
of vriendin, geliefde, buurman of buurvrouw, bungelend aan een touw vinden,
of badend in een plas bloed, of in een verkreukelde auto tegen een boom
of met een plastic zak over hun hoofd of….. Alleen omwille van hen zou
je willen dat er een pil van Drion zou bestaan om nachtmerries voor
familie, vrienden en bekenden te voorkomen. Om de zelfgekozen dood wat minder luguber
te maken.

Bovenstaande alinea’s zijn feitelijk een persoonlijke hervertelling
van de eerste alinea’s van het betoog van Huib Drion in NRC Handelsblad
van oktober 1991. Drion schreef bijna 11 jaar geleden het volgende: “Natuurlijk
stelt onze samenleving al vele middelen beschikbaar waarmee mensen
een eind aan hun leven kunnen maken: er zijn treinen waarvoor men zich
kan werpen, er zijn gebouwen waarvan men zich naar beneden kan laten
vallen, er zijn kanalen en rivieren om zich in te verdrinken, er is
touw dat men kan kopen en daarbij laat ik het maar. Maar erg aantrekkelijke
middelen zijn dat niet: noch voor degeen die ze moet gebruiken, noch
voor hun omgeving en voor de samenleving.
Sommige leden van die samenleving kunnen beschikken over aanvaardbaarder
middelen: artsen, apothekers. Maar voor de meerderheid van de
mensen zijn zulke middelen niet te verkrijgen of het moest misschien
zijn door naar een ver land te reizen in de hoop dat het daar, op min of meer
slinkse wijze, wel zal lukken.”

Drion noemt in zijn artikel vervolgens één argument tegen
het toestaan van zelfmoord: “Zelfmoord richt zich niet tegen het
ik van het heden, maar ontneemt de levensmogelijkheid aan de ik die men
nog niet is, aan de toekomstige ik (…). De samenleving zal voor de belangen
van dat toekomstig ik van de tot zelfmoord geneigde moeten opkomen. En
dan volgt wat we het ‘dilemma van Drion’ mogen noemen. “De
samenleving doet dat door aan de meeste mensen de middelen te onthouden
waarmee zij op een niet al te afstotende manier een eind aan hun leven
kunnen maken (…) Een politiek waarbij de daad van de zelfdoding zo weerzinwekkend
mogelijk wordt gemaakt. Drion vraagt zich af of de samenleving gerechtigd
is om aan de oude mens de middelen tot zelfdoding te onthouden omdat “degeen
die op zijn 75ste een eind aan zijn leven maakt, in het algemeen beter
kan weten aan wat voor leven hij daarmee de verdere mogelijkheden afsnijdt
dan een twintigjarige dat kan weten”. Het ideaal van Drion is dat “oude
mensen die op zichzelf zijn aangewezen, naar een arts kunnen lopen – hetzij
hun huisarts, hetzij een daartoe aangewezen arts – om de middelen te verkrijgen
waarmee zij op het moment dat hun dat zelf aangewezen voorkomt, een eind
aan hun leven kunnen maken op een manier die voor henzelf en voor hun
omgeving aanvaardbaar is.” Drion denkt daarbij met name aan bejaarden
die in een verzorgingshuis worden opgenomen. Overigens wil hij zijn pil “om
te beginnen” beperken tot alleenwonende bejaarden. “Een zelfdoding
van een niet alleenstaande raakt wel héél ingrijpend het
leven van degene met wie men samenleeft en misschien is aan de
andere kant in geval van een samenleven het gevaar van onaanvaardbare
pressie groter.”

In een later interview zegt Drion met nadruk dat hij niet over
een pil heeft gesproken. Een pil geeft volgens Drion veel te veel het
gevaar van misbruik en van ongelukken, zoals kinderen die het pilletje
in het nachtkastje vinden. Hij hoopte dat er een soort twee-fasen middel
ontwikkeld kon worden: eerst een drankje en een week later een pil. Een
soort twee-componenten lijm. De afzonderlijke onderdelen werken niet, maar in de juiste dosering
en met de juiste tussenliggende tijdsperiode des te effectiever. “Mocht
je halverwege bedenkingen krijgen, dan hou je er gewoon mee op.” Maar
deze gedachtes heeft Drion niet verder uitgewerkt. “Omdat ie dan
weer de discussie krijgt dat de wetenschap wordt gebruikt voor het ontwikkelen
van middelen om mensen mee te doden. Dat debat wilde ik voorkomen.”,
aldus Drion. Drion wil zijn zelfdodingsmiddel of zelfdodingspil ook los
zien van de euthanasiewetgeving en hij haalt daarbij het voorbeeld van
de zaak Brongersma aan. “Het ging mij vooral om ouderen, en euthanasie
voor ouderen is niet een medische kwestie. Iemand als Brongersma
wist dat hij moe was en een leeftijd had bereikt waarin er nog maar
weinig in zijn leven zou veranderen. Ik vind het goed dat zijn verzoek
door de arts werd ingewilligd.”

De zaak Brongersma betrof de huisarts die oud-PvdA senator Brongersma
in 1998 hielp sterven. “Brongersma had een actief, arbeidzaam leven
gehad, maar sleet uiteindelijk zijn dagen in eenzaamheid”, lezen
we in een artikel van Trouw. “Op 86-jarige leeftijd vroeg hij zijn
huisarts om hulp bij zelfdoding. Die gaf na acht of negen gesprekken gehoor
aan deze wens, nadat ook een tweede huisarts en een psychiater de oud-senator
hadden bezocht.” De rechtbank in Haarlem sprak de betrokken huisarts
vrij omdat “de mate van lijden niet objectief te meten valt en dat
daarom een ruime interpretatie verdedigbaar is: ‘Tegen die uitspraak
ging het openbaar ministerie in beroep. Het gerechtshof in Amsterdam kwam
tot een andere conclusie. De huisarts werd schuldig bevonden aan hulp
bij zelfdoding maar “omdat hij gewetensvol te werk ging en het geval
van stervenshulp in alle openheid meldde”, kreeg hij geen straf
opgelegd. Het gerechtshof sprak er haar waardering voor uit dat de huisarts “niet
over één nacht ijs ging. Hij handelde vanuit een grote betrokkenheid
en mededogen en vanuit de opvatting dat hij zijn patiënt niet in
de steek mocht laten.”
Het gerechtshof vroeg voor haar uitspraak advies bij de hoogleraren
Legemaate (gezondheidsrecht) en Spreeuwenberg (geneeskundige
zorg). Zij kwamen tot de conclusie dat: “huisartsen geen bijzondere deskundigheid
hebben op het gebied van existentieel lijden. Daarom moet hun domein beperkt
blijven tot psychische en lichamelijke ziekten. Het lijden van een patiënt
onder een zinloos geworden bestaan valt niet onder de huidige euthanasiewet.” Het
gerechtshof redeneerde door en kwam tot de conclusie dat de huisarts “te
snel instemde met het verzoek om euthanasie. In plaats daarvan had hij
moeten zoeken naar andere oplossingen Brongersma’s zingevingsproblematiek.”
Zou Drion over Brongersma’s huisarts moeten oordelen dan heeft hij
zijn oordeel al klaar. De verstrekking van zelfdodingmiddelen valt volgens
Drion niet onder het Wetboek van Strafrecht. In artikel 294 van het Wetboek
van Strafrecht staat: “Hij die opzettelijk een ander tot zelfmoord
aanzet, hem daarbij behulpzaam is of hem de middelen daartoe verschaft,
wordt indien de zelfmoord volgt, gestraft met gevangenisstraf van ten
hoogste drie jaar.” Dat “indien de zelfmoord volgt” is
volgens Drion cruciaal. “Als iemand bij mij komt en mij om zo’n
pil vraagt en hem vervolgens gebruikt dan zou ik strafbaar zijn. Maar
als er iemand langskomt en zegt: ik ben helemaal niet van plan om er nu
een eind aan te maken, maar ik zou het heerlijk vinden om iets te hebben
voor het geval ik in een uitzichtloze situatie terechtkom, ben ik dan
strafbaar als ik hem die middelen verschaf? Er bestaat immers een goede
kans dat degene die zo’n pil heeft hem uiteindelijk niet zal gebruiken.
De zelfmoord moet gepland zijn op het moment dat de middelen
worden verschaft.”

We moeten overigens niet over het hoofd zien dat de twee deskundigen
die feitelijk over Brongersma’s huisarts oordeelden psychische en
lichamelijke ziekten in één adem noemden. Geen deskundigheid
bij existentieel lijden, wel bij psychische en lichamelijke ziekten. Tot
1994 was de mogelijkheid van euthanasie beperkt tot lichamelijke ziekten.
Meer specifieker: er moest sprake zijn van een stervensfase. Maar in 1994
kwam de zaak Chabot voor de Hoge Raad. De psychiater Chabot had euthanasie
toegepast bij een patiënt bij wie geen sprake was van een nabije
dood. De Hoge Raad oordeelde toen dat euthanasie ook buiten een
stervensfase gerechtvaardigd is. Sindsdien is ondraaglijk en uitzichtloos
lijden (lichamelijk of psychisch) de norm, niet meer de stervensfase.

Het is dezelfde psychiater Chabot die zich over het gedachtegoed
van de pil van Drion ontfermt in het boek “Levensbeëindigend handelen
door een arts: tussen norm en praktijk”. Het boek verscheen in 1998
bij gelegenheid van 25 jaar discussie over euthanasie. Chabot is zo vrij
om in technische zin uit te werken hoe ouderen de zelfgekozen dood kunnen
uitvoeren. De nog niet bestaande Pil van Drion in de praktijk. Versterven
is volgens Drion de eerste mogelijkheid. Versterven, het geleidelijk stoppen
met eten en drinken leidend tot de dood, kan bij sommige ziektebeelden
(kanker, dementie) spontaan optreden. In andere gevallen kan een zieke
(bejaarde) bewust kiezen voor versterving, wetende dat het stoppen met
eten en drinken tot de beoogde (eerdere) dood leidt. Volgens Chabot vinden
er nu al jaarlijks 2200 gevallen (= 1,8% van alle sterfgevallen) van versterving
plaats, waarbij het stoppen met eten en drinken de directe oorzaak is
van de levensverkorting en niet een ander ziektebeeld of medische handeling.
Als tweede mogelijkheid verwijst Chabot naar het Schotse boekje ‘Departing
Drugs’ en de Nederlandse vertaling ervan door de NVVE. Het boekje
beschrijft een aantal doe-het-zelfmethoden voor suïcide. Chabot is
nogal gecharmeerd van dodelijke slaapcocktails, maar is zich bewust van
ingewikkelde voorbereiding die nodig is. Het gaat om middelen die regelmatig
worden voorgeschreven tegen malaria, reuma, Parkinson of pijn en die in
een hoge dosis worden ingenomen in combinatie met slaapmiddelen, alcohol
en anti-braakmiddelen. Levensreddende ingrepen moeten uitblijven. De dood
treedt dan in na één tot 24 uur.
Volgens Chabot is de euthanasie-discussie nog niet beëindigd en is
het zelfgekozen overlijden van ouderen de volgende stap. Hij voorziet
namelijk een aantal maatschappelijke ontwikkelingen of krachten die daartoe
zullen leiden. Allereerst is er de vergrijzing en daarmee samenhangend
de stijgende kosten voor de gezondheidszorg. “Het lijkt onwaarschijnlijk
dat er voldoende draagvlak en politieke wil zal zijn om de volumegroei
van de gezondheidszorg te realiseren. Het zorgpeil zal dan dalen. Daardoor
zal de kwaliteit van leven van ouderen die niet meer zelfredzaam zijn
merkbaar achteruitgaan”, schrijft Chabot. Chabot voorziet dat de
combinatie van vergrijzing en onvrede over de geboden zorg als vanzelf
zal leiden tot gesprekken over het zelfgekozen levenseinde. “Veel
ouderen willen tot iedere prijs voorkomen dat zij een last worden voor
hun kinderen”. Dan is er het gegeven dat medisch-technische ontwikkelingen
het mogelijk maken om voor de dood te kiezen. De ontwikkeling van de euthanasie-praktijk
heeft dat bewezen. Vervolgens noemt Chabot het verdwijnen van de religieuze
zinverlening een factor die de aanzet geeft tot kiezen voor de eigen dood.
De laatste kracht of maatschappelijke ontwikkeling is volgens Chabot de
mondige patiënt. Er is geen sprake meer van een bevelshuishouding
maar van een onderhandelingshuishouding. Arts en patiënt sluiten
feitelijk een contract met elkaar en de patiënt mag onderhandelen
over bijvoorbeeld het tijdstip van de eigen dood.

Chabot probeert vervolgens vooruit te kijken tot 2010 hoe de
discussie over het zelfgekozen overlijden van ouderen zich verder zal
ontwikkelen.
In het eerste scenario voorziet hij de situatie dat artsen hun
rol zullen beperken tot de huidige euthanasiepraktijk. Artsen zullen
de sleutel van de medicijnkast goed bewaren en bewaken en ouderen zullen, eventueel
met de hulp van koeriers, (buitenlandse) wegen zoeken om hun dodelijke
slaapcocktails te bemachtigen. Uiteindelijk zal de overheid overgaan tot een
vorm van gedogen. In een tweede scenario ziet Chabot nog wel een rol
voor de arts weggelegd: “Er zou een consensus kunnen groeien dat wilsbekwame
ouderen in een klaar-met-leven-situatie een beroep mogen doen op de arts
om hen hulp bij zelfdoding te verlenen.” De stappen tot die consensus
zijn dan het minder zwaar laten wegen van de eis van ondraaglijk lijden
in de euthanasie-discussie en daarnaast ook mondige burgers die een ‘testament
voor besluitvorming rond het levenseinde’ opstellen en dat vooraf
doorpraten met hun arts.
Iemand die de euthanasie-discussie vanaf 1973 heeft gevolgd zal
niet meer opkijken van de suggestie van Chabot om de eis van
ondraaglijk lijden minder zwaar te laten wegen. De euthanasie-discussie begon in
1973 met de zaak Postma. Een huisarts doodde haar ernstig zieke
moeder. De rechtbank formuleerde een aantal eisen waaraan euthanasie moet voldoen.
In hetzelfde jaar stond de KNMG nog negatief tegenover euthanasie
doch 11 jaar later volgden de voorwaarden voor gerechtvaardigde euthanasie: een
vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt, onaanvaardbaar
en uitzichtloos lijden, consultatie van een onafhankelijke arts en schriftelijke
verslaglegging.
En op basis van deze zorgvuldigheidseisen werd door de Hoge Raad
het begrip overmacht geïntroduceerd. Een arts die zich beroept
op overmacht pleegt wel een strafbaar feit maar wordt niet gestraft.
Daarna kregen we de discussie over de wettelijke regeling van euthanasie. De
praktijk strookte immers al lang niet meer met de wet of beter gezegd
de interpretatie van de wet was tot het uiterste opgerekt. Een voorstel van D66
werd verworpen (door het CDA) en het kabinet Lubbers III regelde de
meldingsplicht. Euthanasie bleef strafbaar doch een arts die zich aan de zorgvuldigheidseisen
houdt wordt niet gestraft. Daarna werd de meldingsplicht aangepast (toetsingscommissies
werden geïntroduceerd) en tot slot werd ook het Wetboek van Strafrecht
aangepast. Artikel 293 van het Wetboek van Strafrecht luidt nu:
1) Hij die opzettelijk het leven van een ander op diens uitdrukkelijk
en ernstig verlangen beëindigt, wordt gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste twaalf
jaren of geldboete van de vijfde categorie.
2) Het in het eerste lid bedoelde feit is niet strafbaar, indien het
is begaan door een arts die daarbij voldoet aan de zorgvuldigheidseisen,
bedoeld in artikel 2 van de Wet toetsing levensbeëindiging (..)

De zaken Chabot en Brongersma worden door de Wet toetsing levensbeëindiging
feitelijk niet gedekt en ongetwijfeld zal de maatschappelijke discussie leiden tot aanpassing
van de wet, tot nieuwe cases die om aanpassing van de wet vragen tot het moment dat de
arts de sleutel van de medicijnkast niet meer hoeft te bewaken
simpelweg omdat de medicijnkast geen sleutel meer heeft. Feitelijk is daarmee de bescherming
van het beroep van de arts in het geding.

De hierboven geschetste ontwikkeling van de euthanasie-praktijk
past heel goed in wat prof. Dr. W. Eijk, de huidige bisschop van Groningen,
de teleologische ethiek noemt. Kant en Sartre staan aan de basis
van de autonome ethiek en van het autonome geweten.
Zo valt te lezen in het boek “Gewetensvolle gezondheidszorg” van Eijk.
Het autonome geweten houdt in dat de mens vrij is, dat er dus geen
God bestaat en dat er geen God is die ons
volgens een bepaalde wezensnatuur zou hebben geschapen. De mens zou zijn
eigen wezensnatuur en daaraan inherent eigen normen moeten ontwerpen. “Van
een aantal overkoepelende normen wordt aangenomen dat ze absoluut zijn
(men mag geen liefdeloze, imprudente of onrechtvaardige handelingen stellen)”,
aldus Eijk. “Deze normen betreffen de innerlijke houding en motivatie
waarmee de mens handelt. Concrete normen die een concrete handeling zoals
abortus provocatus of suïcide betreffen zouden daarentegen hooguit
algemeen geldend zijn. Dat wil zeggen dat ze als regel moeten worden gerespecteerd,
maar dat er uitzonderingen kunnen voorkomen. In concrete situaties zou
het individu in geweten een afweging moeten maken tussen de verschillende
premorele waarden die in het geding zijn, en dan op basis van zijn eigen
verantwoordelijkheid een beslissing nemen.” Eijk brengt tegen het
autonome geweten onder ander in dat het geweten kan dwalen en dat de autonomie
van de mens niet overschat moet worden. “De publieke opinie wordt
grotendeels gevormd door de reclame en de massamedia”. Het belangrijkste
bezwaar is nog voor Eijk dat autonome ethiek geen basis levert voor de
sociale ethiek: “Ieder mens heeft als persoon een unieke en onvervangbare
waarde en is tegelijkertijd wezenlijk op zijn medemensen aangewezen.(…)
De autonome ethiek doet daarom aan een fundamentele wezenstrek van de
mens tekort.” Eijk pleit vervolgens voor een geweten dat van voorgeschreven
normen uitgaat die bekend zijn uit de openbaring en uit de morele natuurwet.
Vorming van het geweten is daarin noodzakelijk, want zonder vorming kan
het geweten dwalen. “Het is een opdracht om anderen van wie men
er oprecht van overtuigd is dat zij in geweten dwalen, de objectieve waarheid
voor te houden”, aldus Eijk. “Men mag uiteraard niemand
dwingen iets te doen dat tegen zijn geweten ingaat.
Dat betekent echter niet dat men geen pogingen zou mogen ondernemen om iemand
van zijn dwaalwegen terug te brengen. Dit nalaten zou liefdeloos zijn.”
Kunnen tegenstanders van euthanasie -of meer specifiek van de Pil van Drion-
nog argumenten aandragen die voorstanders van hun dwaalweg kunnen
terugbrengen? Het ergste valt te vrezen. In het document “Respect
voor de waardigheid van de stervenden” beschrijft Mgr. Elio Sgreccia,
vice-president van de Pauselijke academie voor het Leven, wat er uit de
kast wordt gehaald om euthanasie gelegaliseerd of geaccepteerd te krijgen.
Sgreccia noemt “openbare manifesten getekend door intellectuelen
en wetenschappers, instructies om zieken methoden te leren om te sterven,
enquêtes waarmee opinies van artsen of bekende personen verzameld
worden, wetsvoorstellen voorgelegd aan parlementen en pogingen die het
juridisch onmogelijk maken een straf op te leggen in het geval van het
plegen van euthanasie. Allemaal heel erg herkenbaar voor de Nederlandse
situatie. Wat kun je hier tegen inbrengen aan argumenten? Het hellend
vlak (van passieve euthanasie tot het van overheidswege verstrekken van
de Pil van Drion bij het bereiken van de 65-jarige leeftijd), het gevaar
van misbruik of ongelukken (euthanasie bij wilsonbekwamen, de Pil van
Drion als moordwapen of de kleuter die in de Pil van Drion een lekker
snoepje ziet), het verdwijnen van respect en zorg voor mensen met een
handicap of ernstig zieken (jij had er helemaal niet hoeven te zijn),
toenemende individualisering (hoezo rechts heeft voorrang? Mijn auto rijdt
veel sneller; neem dat pilletje nou maar dan hoeven wij tenminste onze
vakantie van volgende week niet te annuleren), euthanasie als exportartikel
(een volledig verzorgd sterven in een luxe hotel in Nederland), economisering
van het menselijk leven (jij bent te duur om in leven gehouden te worden),
euthanasie als grondslag voor nog grotere onrechtvaardigheden (euthanasie
en het nazi-regime), het beëindigen van de autonomie door euthanasie
(persoonlijke vrijheid of autonomie veronderstelt dat men leeft. Het leven
beëindigen is het vernietigen van de wortels van de vrijheid en van
de autonomie), de verslechterende relatie tussen arts en patiënt
(een arts zal een patiënt eerder opgeven, openhartigheid over het
ziektebeeld zou wel eens een euthanasievraag kunnen oproepen), het gevaar
van euthanasie na een foute diagnose (ik dacht dat hij nog maar een week
te leven had, maar ik heb me vergist), het gevaar dat niet de onderliggende
oorzaak achter de vraag om euthanasie wordt gezocht (de euthanasievraag
als noodkreet, de dokter moet opknappen wat de maatschappij laat liggen
aan armoede, ziekte, eenzaamheid en een falende gezondheidszorg, een argument
van de Socialistische Partij), het gebrek aan rechtsbescherming voor de
weigerende arts, voor de patiënt die tegenstander is van euthanasie
of voor verpleegkundigen die bij euthanasie betrokken
raken, en ongetwijfeld zijn hier nog vele argumenten
aan toe te voegen.

Probleem is echter dat de tegenstander van euthanasie of van de Pil
van Drion zich in een ongemakkelijk positie manoeuvreert. Elke reactie
van de tegenstander, elke “Ja-maar”-reactie roept een nog feller of zelfs verdergaand initiatief
op van de voorstander. Het beeld dat ontstaat past prima in een communicatiemodel
dat de Roos van Leary wordt genoemd. Theorie van dit model is dat mensen
op twee dimensies met elkaar communiceren. De eerste dimensie is de hiërarchische
dimensie (wie staat boven en wie staat onder). De tweede dimensie is het
klimaat van de communicatie (tegenwerkend of samenwerkend). De rol die
voor- en tegenstanders van euthanasie ten opzicht van elkaar spelen is
te classificeren als hiërarchisch boven en tegenwerkend respectievelijk
hiërarchisch onder en tegenwerkend. In het model van Leary heet dat
agressief (van de voorstander) tegenover defensief (van de tegenstander).
En voorstanders en tegenstanders zullen elkaar steeds meer bevestigen
in elkaars rollen; de conflicten zullen groeien, voor- en tegenstanders
zullen steeds verder uit elkaar groeien en op het laatst is er helemaal
geen communicatie meer. Dat die communicatie ontbreekt werden we ons pijnlijk
bewust toen minister Borst de nieuwe euthanasiewet in een NRC-interview
vierde met de woorden “het is volbracht”. Precies de laatste
woorden van Christus aan het kruis en door minister Borst uitgesproken
vlak voor het paasweekeinde van afgelopen jaar. En in hetzelfde interview
zegt ze over het christelijke volksdeel: “Daar ben ik ieder contact
helaas mee kwijt, met mensen die zo denken”. De hele Tweede Kamer
valt over haar heen. Van der Vlies van de SGP roept “er is iets
geknapt” en Borst moet later erkenen dat “ik de associatie
met de oorsprong van die woorden niet heb gehad; anders had ik ze niet
gebruikt en niet mogen gebruiken”. Het is in diezelfde sfeer niet
meer vreemd dat voorstanders van de Pil van Drion spreken over “christelijke
dictaten die worden opgelegd aan degenen die het geloof missen”.
En ook Drion geeft er in een interview blijk van niets van het christendom
te begrijpen. Hij zegt: “Vroeger gingen ouderen gewoon dood aan
longontsteking. Nu gooit men er wat antibiotica tegenaan en leven ze door.
Dat is toch ook ingrijpen in wat God heeft gewild? Ik vind dat een vreemde
manier van redeneren.” Er ontstaat het beeld van een poldermodel
waar tegenstanders van euthanasie geacht worden
buiten de polderdijk te verblijven.

De Roos van Leary biedt ook een model om uit deze impasse te geraken.
Het agressieve gedrag van de voorstander van euthanasie roept
intuïtief defensief gedrag op van de tegenstander. De tegenstander van euthanasie
zou echter juist hiërarchisch boven en samenwerkend gedrag
of beter gezegd leidingnemend gedrag moeten vertonen.
Volgens Leary zal dit een matigende werking hebben op het agressieve
gedrag van voorstanders van euthanasie. De tegenstander van euthanasie moet
het initiatief weer naar zich toetrekken.

Twee bisschoppen geven ons handreikingen hoe wij weer tot leiding nemend gedrag kunnen komen.
In de eerste plaats mgr. Luysterman, bisschop van Gent, die in het laatste hoofdstuk van zijn
boek “Ik wens je vrede” de 14 werken van barmhartigheid wil herintroduceren
en actualiseren. Het zijn:
– De onwetenden leren. “Het gaat over de onwetendheid over de zin van het leven”,
schrijft Luysterman. “Hier worden we opgeroepen tot verkondiging.
Christenen zullen aan hun medemensen hun identiteit willen
onthullen. Ze zullen hen de grote waarde en waardigheid van de mens laten
ontdekken.”
– Voor de zaligheid van de naasten bidden. Een oproep tot gebed voor elkaar.
– In moeilijkheden goede raad geven. “Hier worden we opgeroepen
om elkaar doorheen de problemen van het leven te begeleiden. Dat veronderstelt dat we voor
elkaar belangstelling opbrengen, met elkaar graag overleggen en elkaar ook moed inspreken.”
– De zondaars vermanen. “Het moet kunnen dat we anderen op hun verantwoordelijkheden wijzen
als we zeker zijn dat ze er naast zitten en vooral als anderen er onder lijden.”
– De bedroefden vertroosten. “Er is tijd voor nodig om andermans droefheid te aanhoren en te begrijpen.
Die tijd is nooit verloren tijd.”
– De beledigingen vergeven. “Vergeven is altijd een grote overwinning op onszelf.”
– Het onrecht verduldig lijden. “Er is zoveel onrecht waar we machteloos tegenoverstaan.
Dan moeten we niet ten onder gaan aan wraakgevoelens of ontreddering. Dan is het goed de
zaken te relativeren.”
– De hongerigen spijzen, de dorstigen laven, de naakten kleden (drie werken van barmhartigheid in één keer).
“Armoede blijft een zware wonde in onze wereld en de ergste waarvan we moeten genezen.”
– De zieken bezoeken. “Moge de gelijke waardering voor alle mensen ertoe bijdragen de zorg voor
de zwakke mensen nog te laten toenemen.”
– De gevangenen bezoeken. “We kunnen ons moeilijk voorstellen wat een leven van opsluiting betekent,
maar de vrijheid van beweging is een van de meest essentiële vrijheden voor iedereen.”
– De vreemdelingen herbergen. “We dragen een grote verantwoordelijkheid”.
– De doden begraven. “Een beschaving kan onder meer gemeten worden aan de piëteit
waarmee ze de uitvaart van haar overledenen voltrekt en hen daarna ook blijft gedenken.”

Een tweede bisschop die ons misschien de weg wijst naar leidingnemend
gedrag is mgr. van Luyn, bisschop van Rotterdam. Zijn publicatie “Modern
en devoot” wijdt hij aan de dialoog met de moderne samenleving.
Hij kan het weten als bisschop van een verstedelijkt gebied “waar
de samenleving afscheid heeft genomen van het christendom”. Van
Luyn refereert aan de paus die zich in een toespraak tot de Nederlandse
bisschoppen afvroeg of Nederland niet weer de vruchtbare bodem kan
worden voor de opbloei van een originele spiritualiteit. Het is een
verwijzing naar de Moderne Devotie, kleine lekengemeenschappen, die in
de 15de eeuw in de Nederlanden ontstonden toen kerk en samenleving in crisis verkeerden
met misoogsten, hongersnood en pestepidemieën. Het boek “Navolging
van Christus”, na de bijbel het meest verspreide boek in de wereld,
is een directe vrucht van de Moderne Devotie. Van Luyn hoopt dat er
in de Randstad in navolging van de Moderne Devotie “gemeenschappen
van mensen ontstaan, die zich de belofte van God aan de profeet Ezechiël
herinneren: ‘Ik zal u een nieuw hart geven, en een nieuwe geest
in u uitstorten; Ik zal het stenen hart uit uw lichaam verwijderen
en u een hart van vlees geven. Mijn geest zal Ik in u uitstorten.’ Gemeenschappen
die zich met hart en ziel wijden aan deze postmoderne randstedelijke
samenleving.”

De Pil van Drion zal er komen. Daar hoeven we niet over te twijfelen.
De NVVE begint liever nog vandaag dan morgen een experiment en zet
bij voorbaat artsen buitenspel. Natuurlijk is het onze plicht om “de
zondaars te blijven vermanen” om argumenten aan te dragen voor de
heilloze weg, maar door een andere houding aan te nemen, door het initiatief
te hernemen kunnen we de dialoog tussen voor- en tegenstanders misschien
weer herstellen. We kunnen gemeenschappen oprichten waar ouderen en jongeren
elkaar in vreugde en blijdschap ontmoeten parallel aan de ‘Geloof
en Liefde’-gemeenschappen waar gehandicapten en niet-gehandicapten
elkaar ontmoeten. We kunnen woonvormen oprichten opdat grootouders, kinderen
en kleinkinderen meer in elkaars nabijheid met respect voor elkaars vrijheid
kunnen wonen. We kunnen vandaag nog de VBOL (Vereniging Bescherming Oudere
Leven) oprichten. Ziet u de posters al hangen op perrons en winkelcentra: “Klaar
met leven? Bel gratis 0800-7788.” We kunnen kleinschaligere bejaardencentra
oprichten parallel aan het idee van hospices of aan het idee van begeleid
wonen van verstandelijk gehandicapten. Ongetwijfeld zijn er nog veel
meer creatieve initiatieven te ontplooien.

De keuze is aan ons. De Pil van Drion bestaat niet en we kunnen denken
dat er ophef is om niets. Als we dan straks op onze 65ste verjaardag
bij de beschikking voor de AOW-uitkering ook een klein rood pilletje aantreffen “voor
als u klaar bent met leven” is het ook een klein beetje onze eigen
schuld.

PVH 9e jaargang – 2002 nr. 2, p. 40-45

Door Dr R. Seldenrijk, directeur van de Nederlandse Patiënten Vereniging

SAMENVATTING:

De NVVE wil een maatschappelijk debat en vergunning van VWS voor een experiment
met de pil van Drion (die buiten het medisch domein ligt). Kort wordt ingegaan
op de persoon en de suggesties van Drion. Juist het sterk post-christelijk
karakter van Nederland heeft ertoe geleid dat wij hierin voorop lopen: onze
morele ijver verloor haar verticale verankering. Gepleit wordt voor basale,
levensloopbestendige, mens-ontmoetende zorgverlening met hart en ziel.
Daarop heeft eenieder recht.Vanuit cultuurfilosofische overwegingen worden
diverse overwegingen gemaakt bij de keus voor zelfdoding en hulp daarbij.
Het onderscheiden van goed en kwaad is het werk van een morele intuïtie.
“Nu de nieuwe euthanasiewet snel een feit zal worden, staat de
pil van Drion hoog op de agenda van de NVVE”. Met deze zin begint
Hans van Dam het themanummer van Relevant, het kwartaalblad van de Nederlandse
Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie (NVVE).1 Het D66-congres
stemde op 8 februari 2002 in grote meerderheid in met het voorstel van het
Eerste Kamerlid mr. J. Kohnstamm (tevens voorzitter van de NVVE) om het
voortouw te nemen in de discussie over de invoering van de ‘Pil van Drion’.
Want er kan “ook zonder ziekte of psychische aandoening sprake zijn
van een uitzichtloze situatie”. De gedachte dat je kunt sterven
wanneer je zelf wilt, spreekt vooral hoogopgeleiden aan. In dit artikel
wil ik vanuit het belang van de patiënt enkele overwegingen maken
bij de pil van Drion. Hoewel ik weet dat ieder mens sterft, houd ik
mij eerlijk gezegd liever bezig met het leven, met de vita humana.
Dat verdient betrokken behandeling en verzorging tot het is gestorven.

Vanuit een levensbeschermend uitgangspunt maakte de Middeleeuwen zich
reeds sterk voor een ‘ars moriendi’ (= welstervenskunst),
gericht op euthanasia: een goede dood (de dood is in deze zin dus geen
kwaad, zoals de Middeleeuwen en het christelijk geloof vaak wordt aangewreven).
Op deze wijze werd ‘de dood ontmaskerd’ vanuit de toen algemeen
geaccepteerde christelijke levenbeschouwing, zo toonde drs. K. Exalto
(geb. 1919) aan in zijn boek over de historie van de christelijke stervenskunst.2 Er
is geen land ter wereld waar levensbeëindigend handelen en hulp
bij zelfdoding zo openlijk en systematisch wordt besproken en toegepast
als in Nederland. De weg naar een legaal ‘maakbaar’ levenseinde
begint in 1973. Een rechtszaak tegen de Friese huisarts G. Postma opent
de weg. Zij diende haar moeder een dodelijke dosis morfine toe na een
hersenbloeding en krijgt een week voorwaardelijke gevangenisstraf.
Vanwege dit voorval wordt de NVVE opgericht. Deze vereniging heeft
thans ongeveer 104.000 leden en rond de 125 vrijwilligers. Mede dankzij D66 is op
10 april 2001 de Wet Toetsing Levensbeëindiging op verzoek en hulp
bij zelfdoding aanvaard.3 Enkele dagen later pleiten minister Borst en de
NVVE voor het starten van een debat over invoering van de zogeheten ‘pil
van Drion’ voor vooral ouderen.4

DRION EN OUDEREN

Mr. Huib Drion (1917) is oud-hoogleraar in het burgerlijk recht aan de Universiteit Leiden.
Bovendien was hij destijds vice-president van de Hoge Raad.
Deze staatsrechtgeleerde gaf vorig jaar in een vraaggesprek
aan dat hij zelf niet gelovig is, hij noemt zichzelf atheïst en “zo
ijdel als de pest” en zonder enige vorm van jaloezie. Wel heeft
hij belangstelling voor het fenomeen geloof. “Ik heb mijzelf nooit
afgevraagd wat de zin van het leven is. Je hebt zin in het leven totdat
je er een einde aan maakt.” De enige religieuze activiteit is
het dopen van zijn nichtje Barbara geweest. Hij gelooft niet in het
teloor gaan van normen en waarden. Het woord ‘geloof benadrukt
volgens Drion onzekerheid.5

Drion baarde in 1991 opzien met zijn essay over het zelfgewilde einde
van oude mensen (de redactie maakte er destijds ‘oudere’ mensen
van): “Het lijkt me aan geen twijfel onderhevig dat veel oude
mensen er een grote rust in zouden vinden als zij over een middel konden
beschikken om op aanvaardbare wijze uit het leven te stappen op het
moment dat hen dat – gezien wat hen daarvan nog te wachten staat – passend
voorkomt.
Natuurlijk stelt onze samenleving al vele middelen beschikbaar waarmee
mensen een eind aan hun leven kunnen maken: er zijn treinen waarvoor
men zich kan werpen, er zijn gebouwen waarvan men zich naar beneden
kan laten vallen, er zijn kanalen en rivieren om zich in te verdrinken,
er is touw dat men kan kopen en daarbij laat ik het maar. Maar erg aantrekkelijke
middelen zijn dat niet: noch voor degene die ze moet gebruiken (van
wie moet dat? R.S.), noch voor hun omgeving en voor de samenleving.” Behalve
artsen en apothekers beschikt niemand over aanvaardbare middelen. “Als
er zoveel mensen zijn die zelfmoord willen (een aanname uit het ongerijmde;
R.S.), waarom zouden ze het niet mogen…”?6

Drion ziet het leven op twee manieren eindigen. Bijvoorbeeld zoals bij
de componist Franz Joseph Haydn (1732-1809), die halverwege het componeren
van zijn 83e strijkkwartet op zijn notenpapier schreef. “Hin ist
alle meine Kraft.” Daarna legde hij voorgoed zijn potlood neer
en leefde nog tien jaar redelijk gelukkig. Een goede en bejaarde vriendin
van Drion schrok terug voor de gedachte dat zij afhankelijker zou worden
en in een verzorgingshuis terecht zou kunnen komen. Opeens zei ze: “Huib,
weet je wat ik zou willen? Een pil waarmee ik een eind aan m’n
leven zou kunnen maken als die situatie zich voordoet en ik daar ook
dan niet overheen zie.” Zo is het opmerkelijke essay geboren.
Dus geen pil voor nu, maar voor het geval dat. Bovendien liefst twee
middelen die in werking van elkaar afhankelijk zijn, zodat de tweetrapsraket
ruimte geeft om te zeggen: “Ik doe het toch maar niet.” Voor
veel ouderen is het een beslissende geruststelling als zij deze middelen
in hun nachtkastje zouden hebben als onaanvaardbare aftakeling inzet
of als het leven gewoon op is, aldus prof. Drion.7

Opvallend is dat ouderen zelden om de dood vragen, aldus enkele hoogleraren
van de Vrije Universiteit.8 “Daarom is het ongepast een recht op zelfdoding te
claimen voor uitsluitend ouderen. Wij protesteren vooral
tegen de achterliggende gedachte dat een negatieve beleving van afhankelijkheid
en een gebrek aan levensinvulling eigen zou zijn aan de ouderdom. Jongeren
kunnen dergelijke ervaringen evengoed hebben. (…). Zo te denken over
de ouderdom en de oudere mens zien wij als ernstige leeftijdsdiscriminatie.
(…). Het is opvallend dat het in de Ouderengeneeskunde maar uiterst
zelden voorkomt dat mensen, zelfs als zij heel afhankelijk zijn, dood
willen.” Ons leven behoudt zijn waarde, zolang we door liefde,
vriendschap, verontwaardiging en medelijden waarde toekennen aan het
leven van anderen, zo citeren zij Simone de Beauvoir (1908-1986).

POLDERBREED

In de humanistische visie bestaat er recht op leven, gezondheid en welzijn.
Het begrip barmhartigheid heeft plaats gemaakt voor het contract
tussen de autonome patiënt en zijn professionele helper. Wie ziek of gehandicapt
is, komt niet aan zijn recht. Daarom wordt gezondheidszorg uit medemenselijkheid
georganiseerd: dit leven is hét leven en gezondheid is hét
bezit. Wordt het lijden met de mens en blijft het lijden met de mens,
dan is het uiteindelijk óók een mensenrecht om er een
eind aan te maken. Dat staat haaks op zowel de Hippocratische traditie
van 25 eeuwen als op de joods-christelijke traditie. Toch heeft juist
het sterk post-christelijke karakter van Nederland ertoe geleid dat
wij ver bij andere landen voorop lopen in een wettelijke regeling rond
het beëindigen van leven.

De Amerikaanse historicus prof dr. J. Kennedy (1963) – hoogleraar
contemporaine (= hedendaagse) geschiedenis aan de Vrije Universiteit
– legt uit hoe dat komt. Dat heeft te maken met het feit dat Nederland een sterk
christelijke natie was én met het typisch Nederlandse poldermodel,
de bespreekbaarheidscultuur: systematisch onderhandelen, discussiëren,
praten als middel voor alle kwalen en recht voor z’n raap vertellen
hoe het zit (dat in de jaren zestig en zeventig ontstond). De
ijver achter het doorbreken van het taboe was niet in de eerste plaats
medemenselijkheid en compassie met hen die ondraaglijk leden, maar veeleer het
verlangen naar de waarheid, naar het afschaffen van hypocrisie. Men wilde in
openheid en eerlijkheid over euthanasie kunnen praten. Het is naïef om te
denken dat als je maar naar elkaar hebt geluisterd en het allemaal
zorgvuldig hebt besproken, dat je het dan onder controle hebt. Dat is een illusie.
De dood is niet zo’n goede gesprekspartner, aldus de hoogleraar,
die overigens het liefst in Nederland zou sterven. In de jaren
zestig was de christelijke kerk doodziek: veel mensen zaten in
de kerk zonder veel innerlijke overtuiging en dus onvoorbereid op confrontatie.
Niet dat de morele ijver verdween, maar de idealen verloren verticale
verankering.
Daardoor bleef een soort postchristelijke ijver over en kon ‘zorg
en respect voor de naaste’ verworden tot een haast onverschillige
aanvaarding van elke keus die een individu voor zichzelf maakt’.9

Volgens de ethicus prof dr. W H. Velema (1929) is er in de veranderende
ethiek geen objectieve norm buiten ons. Wij zelf zijn de norm
en bepalen wat mag. Christelijke waarden en normen zijn tot puin gefilosofeerd,
opdat de zich autonoom wanende mens zich met zijn zelfbeschikkingsrecht
kon sterk maken. Het leven is niet langer geschenk en opdracht,
maar een goed dat we naar eigen goeddunken kunnen gebruiken naar eigen
subjectieve wens en inzicht.10 Zo kon ambivalent
calvinisme leiden tot doodsliberalisme. De arts-filosoof Bert Keizer
(1947) constateert dat het probleem van de mens is dat hij een geest heeft en
een lichaam is. Het lichaam gaat onherroepelijk dood en de geest kan zich nooit
ontdoen van dit besef: het refrein is Hein, zo blijkt uit zijn literair-filosofische
bespiegelingen over hedendaagse omgang met leven en sterven.11

Om niet te hoeven doorvragen, maken we veelvuldig gebruik van
woorden zoals ‘uitzichtloos’, ‘ondraaglijk’, ‘mensonwaardig’ en ‘ontluisterend’.
Wie wil mensonwaardige situaties laten ontstaan en bestaan? Maar
wat is dat nu precies? Naarmate we steeds meer hechten aan het
cosmetische, allemaal gaaf, mooi en snel willen zijn, lijken
we hiermee ook slechter te kunnen omgaan. Er wordt verhullend gesproken.
Als je doodmaakt, moet je het ook zo noemen, aldus de Tilburgse moraaltheologe
en docent vrouwenstudies dr. Annelies van Heyst in gesprek met Hans van Dam.12
Wellicht door onze focus op hightech curatie ontbreekt het aan elementaire/basale
zorgverlening. Denk aan de veroordeling tot moord zonder strafvervolging
op 21 februari 2001 van de Amsterdamse huisarts W van Oijen (1949).
Van Oijen kon de ‘rotzooi’ van het verzorgingshuis De
Open Hof opruimen, die de patiënte had verwaarloosd.13
De ervaringen in hospices zoals Kuria in Amsterdam of Rozenheuvel
in Arnhem laten zien dat de vraag om euthanasie goeddeels kan
verdampen. Hospices maken van palliatieve zorgverlening hun hoofdtaak,
zodat we mogen zeggen dat palliatieve zorgverlening de vraag om levensbeëindigend
handelen in belangrijke mate terugdringt. Voor wie denkt, dat
de christelijke identiteit van de zojuist genoemde organisaties
fungeert als ‘vader van de gedachten’, kan informeren bij verpleegtehuis Akropolis
van de Stichting Humanitas in Rotterdam. Hoewel daar op zichzelf
geen bezwaar bestaat tegen levensbeëindiging, heeft men toch
eenzelfde ervaring. Het gaat in Akropolis volgens drs. J. Becker
om een levensloopbestendige zorg en zorgomgeving. Kennelijk verdwijnt daarmee de doodswens
van de gemiddelde patiënt. En wat vindt Humanitas van de pil
van Drion? “Die pil is heel link”, aldus de voorzitter van de Raad van Bestuur”.14

Laten we eerst de ouderenzorg zo inrichten dat ook hoogbejaarden
levensvreugde kan worden geboden. Dat vereist een andere en betere
organisatie van de zorg. Het is toch een schande dat in zo’n rijk land als het
onze … Prof.dr. B. Smalhout (1927) schreef: “En uitgerekend
nu het onder het bewind van Els Borst steeds slechter gaat in
de gezondheidszorg, komt Els op de proppen met De Pil van Drion.
Dat is voor zowel religieuze als niet-gelovige mensen onacceptabel. (…). En dat is een pil
die bitterder is dan die van Drion”.15

GERUSTSTELLING?!

Levensbeëindigend handelen en hulp bij zelfdoding zijn geen medische
handelingen zoals andere medische handelingen: de indicatie verschilt
van andere indicaties doordat de patiënt niet kan rapporteren over
het effect van de behandeling. De arts kan dus nooit weten of de juiste
afwegingen zijn gemaakt.16 De pil van Drion ligt zelfs
geheel buiten het medisch domein en dus ook buiten de euthanasiewet:
op het moment dat je om de pil vraagt, mankeer je niets, laat staan dat er sprake
is van ondraaglijk en uitzichtloos lijden; het middel dient ter geruststelling
voor het geval dat. Er kan dus geen toetsing plaatsvinden van de beweegredenen
het leven te willen beëindigen, want de wens is er gewoon nog niet.
Bovendien beschikt de arts over de sleutel van de medicijnkast. Om misbruik
te voorkomen denkt Drion aan een tweetrapsraket. Ook is mogelijk het
middel te bewaren achter het pincodeslot van betrokkene of te volstaan
met een op elk gewenst moment bij de apotheek inwisselbaar recept. De
NVVE denkt dat hier uitsluitend sprake is van technische problemen;
vandaar dat de algemene vergadering van de vereniging op 16 maart 2002
besloot begin 2003 bij het ministerie van VWS een vergunning aan te
vragen voor een experiment. Met farmacologen gaat de NVVE op zoek naar
een pil die ook is te hanteren voor niet-medici. Vrijwilligers spelen
een centrale rol bij de beoordeling van de vraag naar zelfmoord. Dat
betekent niet alleen wijziging van de Wet op de geneesmiddelenvoorziening,
maar ook afschaffing van art. 294 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht
(dat hulp bij zelfdoding strafbaar stelt).17

Het strafrecht moet het ‘rechtsgoed leven’ beschermen. Daarom
veroorzaken opeenvolgende bressen in deze rechtsbescherming onrust:
niet alleen bij het VN-Comité voor de rechten van de mens,18 maar
ook bij mensen in kwetsbare posities en dan vooral bij ouderen (die
evenals in de samenleving als geheel een substantieel deel van
de ongeveer 75.000 leden van de Nederlandse Patiënten Vereniging
uitmaken). Naast de Euthanasieverklaring van de NVVE is er dan ook de
NPV-Levenswensverklaring: geen levensbeëindigend handelen, geen
buitensporig en zinloos medisch handelen, wel betrokken zorg tot het
einde en wel ruimte om te sterven. Wij moeten de dood niet beroven van
haar naïviteit en maken tot een zaak van keuze, van alternatieven
en van het betere argument. Wat betekent ‘kiezen’ nu als
ik kies voor de vernietiging van mijzelf als kiezer? Maar ook: waarom
menen we eigenlijk dat we het recht hebben om zelf te kiezen?

De traditie leert ons dat, daar waar in positieve zin wordt gesproken
over autonomie, dit steeds een vorm van gehoorzaamheid betekent: van
gehoorzaamheid aan de wet van de goden bij Griekse filosofen zoals Sophokles
(496-406), tot gehoorzaamheid aan de wet van de rede bij Immanuël
Kant (1724-1804). Maar waaraan gehoorzaamt eigenlijk de moderne autonome
mens? Aan zijn eigen gevoelens, dat wil zeggen: aan datgene wat volgens
Kant juist nooit een rechtvaardiging van keuzes kan opleveren. Hoe dan
ook, het is zeker te gemakkelijk om de dood te behandelen als een zaak
waaromtrent rationele mensen zelf kunnen kiezen, en doen alsof er geen
taboe bestaat, aldus de Nijmeegse filosoof prof.dr. P.J.M. van Tongeren
(1950).19 De humanistische Poolse cultuurfilosoof prof.dr.
Leszek Kolakowski (1927) constateert zelfs bezorgd: “Het loslaten
van het principe van de absolute en onvervangbare waarde van elk mensenleven
is culturele zelfmoord”.20 Het is dus onjuist
om vanuit sofistische drogredenen tegenstanders van
de pil van Drion op voorhand fanatisme te verwijten en suggestief te
trakteren op vermeende angst voor een destructieve kracht in zichzelf,
waardoor zij uiteindelijk zichzelf niet vertrouwen.21
In dit verband wil ik vanuit een andere context nog een citaat van Kolakowski
geven, dat binnen het kader van dit themanummer van belang is. In zijn
essay over tolerantie stelt hij dat er geen enkel goed principe bestaat,
dat niet ten kwade kan worden aangewend. Bovendien “ligt in ieder
van ons een potentieel van intolerantie. De neiging je eigen beeld van
de wereld aan anderen op te dringen, is over het algemeen erg groot.
We willen graag dat iedereen hetzelfde gelooft als wij, want dan voelen
we ons psychologisch veilig en hoeven we onze eigen overtuiging niet
in twijfel te trekken of te confronteren met andere overtuigingen. (…).
De lof des gewelds kan niet bestreden worden met de lof der algehele
onverschilligheid” waarbij niemand meer ergens in gelooft, waarbij
het niemand meer ergens om gaat, als het leven maar leuk is.22

Het gaat mij wel ergens om en dáár geloof ik ook in. Ten
aanzien van de zorg – die steeds meer neigt naar ‘stopwatch-zorg’ –
pleit ik voor basale zorgverlening.
Daarin fungeren professionele palliatieve kennis en kunde als krenten
(voor liefhebbers: rozijnen) in de pap. Dan is er echte aandacht, betrokkenheid
en adequate zorgverlening, goede pijnbestrijding (N.B. 45 procent van
de terminale kankerpatiënten krijgt een pijnbehandeling die door
medische experts als volstrekt onvoldoende wordt beoordeeld23),
ruimte ook voor de spirituele kant van het leven en praktische en empathische
ondersteuning voor de omstanders van de eerst betrokkene. Al deze elementen
kunnen wonderen doen.

Laten we daarom eerst voldoen aan het een ieder toekomende recht op
basale zorgverlening en beseffen dat zorgverlening een relationeel gebeuren
is, waarin niemand zich overbodig of zelfs teveel hoeft te voelen! Dat
is het beste vangnet en werft bovendien medewerkers voor een beroep
binnen de gezondheidszorg. Dat versterkt het gevoel van welbevinden
en vertrouwen van zorgvragers: een geruststelling waartoe de gezondheidszorg
en alle professionals vanwege goed hulpverlenerschap jegens de zorgvrager
verplicht zijn. Zij bestaat en bestaan immers bij de gratie van de zorgvrager?

MENS-ONTMOETEND

Levensmoeheid, taedium vitae (Lebensüberdruß, weariness
of life) is een dagelijks gebruikte psychiatrisch-psychologische indicatie
en de behandeling ervan wordt frequent gehanteerd. Dit is echter geen
indicatie voor terminale medicatie, want dan ontstaat mogelijk het risico
dat wachtlijsten in de psychogeriatrie en de geestelijke gezondheidszorg
in het algemeen adembenemend snel zijn opgelost. Dat klinkt dramatisch,
maar levensmoeheid, depressie, lijden aan het leven, verveling, zich
overbodig en zelfs een last voelen en zo meer dreigen sociale indicatoren
te worden voor het eerst accepteren van en later aandringen op een ultiem
vertrek uit de verzorgingsstaat die juist onze ouden hebben opgebouwd.
Er is dus een risico dat sociale wenselijkheid het tijdstip van de dood
gaat bepalen. Bedrevenheid in de omgang met de dood is een twijfelachtige
(politieke) ambivalentie. Laten we vermijden dat we terechtkomen in
een executiecultuur die tragiek uit het vocabulaire verwijdert en morele
dilemma’s in genadeloze wetgeving regelt, aldus de Nijmeegse pastoraaltheoloog
dr. H. Schilderman.24

De opvatting dat zelfdoding meestal is te voorkomen door adequaat handelen,
berust niet op wetenschappelijke evidentie.25 Toch
kun je “heel goed niet doden en toch je patiënt niet in de steek laten, door
hem bij te staan tot het einde, aldus de Amsterdamse psychiater prof.dr.
G.F. Koerselman (1947).26 Hij stelt dat de discussie
over euthanasie en hulp bij zelfdoding in sterke mate wordt bepaald
door emoties en pseudo-rationaliteit in de arts-patiëntrelatie. Die brengen de
arts-patiëntrelatie op een hellend vlak. Dat gevaar is levensgroot,
omdat het gaat over een onomkeerbaar einde. Het gesprek tussen arts
en patiënt is minder mens-ontmoetend dan weleer en wordt meer bepaald
door een verlanglijstje van de patiënt. In het christelijke perspectief
was de zieke broeder/zuster. Hij werd patiënt: object van medische
en verpleegkundige zorg en behandeling. In de huidige begrippen ‘klant’ en ‘consument’ is
het aspect van het lijden, het patiënt-zijn (homo patiens)
geheel verdwenen. De zieke is momenteel een consument die vrij en bewust
op de gezondheidsmarkt zijn keuze maakt naar gelang zijn fysieke behoefte.

Koerselman gaat in op de gevoelens die een verzoek van een patiënt
kunnen oproepen bij een behandelend arts. Wanneer artsen zich opstellen
als ‘hulpverleners’ en niet als ‘behandelaars’ of ‘zorgverleners’,
wanneer artsen mede-lijden in plaats van invoelen, lopen zij het gevaar
te worden meegezogen in de draaikolk van gevoelens van wanhoop en machteloosheid
die bij lijden naar boven komen. Dat is een slecht kompas. De enige
remedie tegen deze verleiding is werken aan professionele distantie;
die sluit empathie in! Te doen wat medisch gezien redelijkerwijs kan
en niet te doen wat ten onrechte redelijk lijkt is de enige bescherming
tegen de verlokking van een dodelijke omhelzing in het arts-patiënt
contact.27

Het onderscheiden van goed en kwaad is het werk van een morele intuïtie,
zo stelt de eerder genoemde Poolse cultuurfilosoof.28 We
raken niet vertrouwd met morele kennis, doordat iemand ons ervan overtuigt dat
Immanuël Kant (1724-1804), Edmund Husserl (1859-1938) of Plato
(427-347) gelijk had, maar omdat we ons schuldig kunnen voelen en ook
daadwerkelijk voelen, als we regels overtreden waarvan we weten dat
ze geldig zijn, aldus Kolakowsky. Met B.E. Chabot zeg ik vanuit een
ander uitgangspunt tot slot: de huiver moet blijven!

NOTEN:

1. Relevant jrg. 28 nr. 1 (2002)
2. K. Exalto, De dood ontmaskerd – de voorbereiding op de dood
in de late middeleeuwen, in de reformatie en in de gereformeerde
theologie in de 17e en begin 18e eeuw. Uitg. Ton Bolland – Amsterdam
1975
3. vergaderjaar 2000-2001, 26 691, nr. 137
4. vgl. B. van der Wal, Zelfdoding – Jacob Kohnstamm (D66) en
de vergulde pil. In: CV KOERS jrg. 3 nr. 11 pag. 7-11 (2001)
5. K. van der Velde, Naar de kerk met Huib Drion. In: Trouw d.d.
6 augustus 2001; A.Visser, Mevrouw, ik heb geen pillen. In:
Trouw d.d. 19 januari 2002
6. H. Drion, Het zelfgewilde einde van oudere mensen. In: NRC
Handelsblad d.d. 19 oktober 1991
7. H. van Dam, De pil van Drion als geruststelling. In: Relevant
jrg. 28 nr. 1 pag. 4-6 (2002)
8. G.J. Ligthart, M.B.H.G.E. Eyck, A.J.F.M. Kerkhof, Ouderen vragen
zelden om de dood. In: Trouw d.d. 12 mei 2001
9. J. Kennedy, Een weloverwogen dood
– euthanasie in Nederland. Uitg. Bert Bakker
– Amsterdam 2002; B. van der Wal, De naïviteit
van de geplande dood – Amerikaane historicus James C. Kennedy
over euthanasie en de pil van Drion. In CV KOERS jrg. 3 nr.
8 pag. 18-22 (2001); B.J. Spruyt, Het gesprek en de dood – Amerikaanse
historicus James Kennedy publiceert boek over de geschiedenis
van het Nederlandse euthanasiedebat. In Reformatorisch Dagblad
d.d. 16 januari 2002; E. Brandt, De dood is niet zo’n
goede gesprekspartner. In: Trouw d.d. 1 februari
2002
10. W.H. Velema, Veranderingen in de ethiek- ieder mens mag er
zijn’. Lezing tijdens het symposium ‘Patiënt/cliënt
uit zich(t)!’ ter gelegenheid van het afscheid
van G. van den Berg als directeur van de NPV d.d. 3
november 2000.
11. B. Keizer, Het refrein is Hein – dagen uit een verpleeghuis.
Uitg. SUN – Nijmegen 10943
12. W. Algra, E. Brandt, De mens is geboren om te leven. In:
Trouw d.d. 25 april 2001
13. R. Seldenrijk, Palliatieve zorg van levensbelang – “de
meeste ouderen snappen niet veel van onze euthanasieregeling”.
In: Reformatorisch Dagblad d.d. 17 maart 2001; vgl.
J. Koelewijn, Ach moeder – de laat-maar-waaiencultuur
van overbelast personeel in het verpleeghuis. In: NRC
Handelsblad d.d. 16 juni 2001
14. B. van der Wal, Welzijn in plaats van de pil. In: CV KOERS
jrg. 3 nr. 6 pag. 48-53 (2001)
15. B. Smalhout, Een bittere pil. In: De Telegraaf d.d. 21
april 2001; vgl. J. Inen, Vier ‘Waarheden’ van
de zorg. In: Intermediair d.d. 29 maart 2001
16. W.G. van Dorp, Het onbewezen effect van euthanasie – niemand
kan getuigen hoe het is om dood te zijn. In: Medisch
Contact jrg. 56 nr. 21 pag. 819-820 (2001)
17. vgl. eindnoot 1 pag. 7-10
18. Concluding observations of the Human Rights Committee: Netherlands
(20/07/2001. CCPR/CO/72/Net. Seventysecond session;
zittingen op 9 en 10 en op 19 en 23 juli 2001)
19. P van Tongeren, Argumentatie of taboe? – over de discussie
over professionele hulp bij zelfmoord. In: Trouw d.d.
17 januari 1995; vgl. J. Goud, Ethische ficties. In:
H. Achterhuis e.a., Als de dood voor het leven – over
professionele hulp bij zelfmoord. pag. 29-38 Uitg. G.A.
van Oorschot – Amsterdam 1995
20. L. Kolakowski, Het doden van gehandicapte kinderen als
het fundamentele probleem van de filosofie. In: Rekenschap,
humanistisch tijdschrift voor wetenschap en cultuur
jrg. 19 pag. 8-15 (1972)
21. J. Kohnstamm, Commentaar – “Pil van Drion”.
In: Relevant jrg. 27 nr. 3 pag. 21 (2001)
22. L. Kolakowsky, Over het alledaagse leven. pag. 7-12 Uitg.
Boom – Amsterdam 2000
23. M.J.E. de Rond, F.S.A.M. van Dam, R. de Wit, In: Tijdschrift
voor Gezondheidswetenschappen jrg. 77 nr. 8 pag. 502
(1999)
24. H. Schilderman, Er moet geen ‘executiecultuur’ ontstaan.
In: NRC Handelsblad d.d. 18 april 2001
25. B.J. Beerthuis, H.H. Harnas, Bewust gekozen dood – psychiater
kan zelfdoding niet voorkomen. In: Medisch Contact jrg.
56 nr. 35 pag. 1244-1245 (2001)
26. W. Algra, E. Brandt, Slotdebat euthanasie – de dood voor
het lijden. In:Trouw d.d. 17 mei 2001
27. G.F. Koerselman, In dodelijke omhelzing. In: H. Achterhuis
e.a., a.w. pag. 39-54
28. L. Kolakowsky, a.w. 2000 pag. 136-140

PVH 9e jaargang – 2002 nr. 2, p. 37-39

Door Dr D.L. Willems

Dick Willems is huisarts en filosoof.
Hij werkte 15 jaar als huisarts in Huizen (N-H), was coordinator van het Centrum voor Ontwikkeling
van Palliatieve Zorg aan de Vrije Universiteit en doet nu, als staflid op de afdeling
huisartsgeneeskunde van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam, onderzoek
op het gebied van de gezondheidsethiek.

De discussie over de zogenaamde pil van Drion, waarmee ouderen
in staat zouden moeten worden gesteld om hun leven zelfstandig en op
humane manier te beëindigen als zij vinden dat de tijd daarvoor is gekomen,
is gebaseerd op het idee dat zo’n pil gewoon in de beveiligde medicijnenkast
van de apotheker ligt, en dat die pil net zo gemakkelijk is in te nemen
als een paracetamolletje en dat het effect ervan zeker is. Waarschijnlijk
heeft Drion nooit willen suggereren dat zo’n pil bestaat, en ging
het hem om het principe, maar toch is het de moeite waard om eens te
kijken naar de praktische mogelijkheden en grenzen.
Ik zal mij in dit stuk dus niet bezighouden met de vraag of de pil
van Drion mag of niet, en wat de belangrijke waardenconflicten achter
de discussie zijn, maar met de vraag of de pil bestaat (en kan bestaan),
of deze vorm van zelfgekozen dood echt een humane dood zal zijn en welke
gevolgen de invoering ervan voor met name de huisarts zou hebben. U zult
zien dat ook daar ethische vragen van belang zijn.

‘DE’ PIL?

Wat is de pil van Drion eigenlijk voor pil? Niemand weet het. Er zijn
verschillende manieren waarop mensen met medicijnen een einde aan hun
leven kunnen maken, maar die omvatten allemaal meer dan het simpele
slikken van een pil. Daar zijn twee redenen voor. De eerste is dat middelen
die snel en zeker dodelijk zijn, zoals de curareachtige middelen, per
injectie moeten worden toegediend, omdat ze via de maag niet worden
opgenomen. De tweede is dat dergelijke snel dodelijke middelen een erg
nare dood veroorzaken. Daarom wordt bij euthanasie het injecteren van
het dodelijke middel altijd voorafgegaan door het geven van middelen
die coma veroorzaken (barbituraten).
Wat wél duidelijk is, is dat sommige pillen ongeschikt zijn voor
dit doel, bijvoorbeeld kalmeringsmiddelen, zelfs in grote hoeveelheden,
of morfine. In de loop der jaren zijn diverse boekjes met advies voor
zelfdoding uitgebracht, waarvan het zogenaamde Schotse boekje, uitgegeven
door de Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie, het bekendste
is. Dit boekje beschrijft een grote hoeveelheid medicijnen waarmee zelfdoding
mogelijk zou zijn, van antidepressiva en kalmeringsmiddelen tot barbituraten.Veel
van die adviezen zijn niet wetenschappelijk onderbouwd. Problemen na
pogingen om sommige van die adviezen te volgen, zijn beschreven.
Er wordt heel langzaam en mondjesmaat meer bekend over de vraag hoe
het gaat wanneer mensen proberen om op een humane manier, maar zonder
hulp van de huisarts of andere professionals, hun leven te beëindigen.
De ouderenpsychiater Chabot heeft onlangs een boek gepubliceerd met
beschrijvingen van zulke ‘zelfdodingen in eigen kring’.1
Het zijn zeer verschillende verhalen: Fré van 91 neemt met bijstand
van een consulent de eerder van de huisarts verkregen dodelijke middelen
in en sterft alleen in haar kapitale woning; Hans van 41 beëindigt
najaren van toenemende voedingsproblemen en strijd met artsen zijn leven
met de ‘plasticzak methode’; Anna van 57, die haar leven
lang aan een invaliderende spierziekte leed, beëindigt haar leven
door eten en drinken te weigeren. Rosi besluit op 84-jarige leeftijd
de dodelijke hoeveelheid Veronal, die zij veertig jaar heeft bewaard,
eindelijk te gebruiken. Rick, 35 jaar oud, beëindigt zijn leven
met anoniem uit Mexico verstuurde dodelijke middelen. In bijna alle
gevallen gebruikten de betrokkenen niet één, maar verschillende
pillen.
De beschrijvingen van Chabot raken waarschijnlijk het dichtst aan de
situatie die Drion voor ogen had, al gaat het maar in enkele gevallen
om gezonde ouderen die vonden dat ze aan het eind van hun leven waren
gekomen. Iets verder van het idee van Drion af ligt wat in Nederland ‘hulp
bij zelfdoding’ wordt genoemd, en in de Engelstalige landen ‘physician-assisted
suïcide’. Het verschil met euthanasie is dat de patiënt
in dit geval de middelen zelf inneemt en ze niet door de arts worden
toegediend. Volgens sommigen zou dat een extra garantie zijn dat de
levensbeëindiging ook werkelijk door de persoon wordt gewild. Het
verschil tussen hulp bij zelfdoding en de pil van Drion is dat hierbij
wel een arts betrokken is en dat er geen sprake is van het (langdurig)
bewaren van dodelijke middelen voor als het moment komt.
Bovendien gaat het altijd om mensen met een ongeneeslijke en vaak terminale
ziekte. Hulp bij zelfdoding moet aan dezelfde wettelijke zorgvuldigheidseisen
voldoen als euthanasie (de pil van Drion niet). We moeten dus voorzichtig
zijn met het doortrekken van gegevens over hulp bij zelfdoding naar
de in principe gezonde bejaarden voor wie de pil van Drion bedoeld zou
zijn. Toch is het de moeite waard om naar deze gegevens te kijken.
In het onderzoek ter evaluatie van de meldingsprocedure euthanasie is
onder andere ook gevraagd naar het verloop van hulp bij zelfdoding.
In het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde werd vorig jaar een artikel
gepubliceerd, waarin duidelijk werd dat hulp bij zelfdoding in ongeveer
20% van de gevallen tot problemen leidde, namelijk ofwel tot complicaties
(vooral misselijkheid en braken) ofwel een langere duur dan verwacht;
bij het laatste ging het om een tijdsduur tussen 45 minuten en een week.2 In 21% van
de gevallen van hulp bij zelfdoding besloot de arts uiteindelijk toch
een dodelijke injectie te geven, altijd omdat het overlijden langer
duurde dan verwacht.
Een laatste bron van gegevens over het verloop van pogingen tot zelfdoding
met medicijnen wordt gevormd door de richtlijnen van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Pharmacie (KLAMP), die
deels zijn gebaseerd op enquêtes onder artsen over ervaringen
met medicatie.3 De KLAMP adviseert om bij zelfstandige beëindiging
van het leven 9 gram van het barbituraat pentobarbital te gebruiken;
een dag van tevoren moet een antibraakmiddel worden ingenomen om het
uitbraken van de drank te voorkomen. Het barbituraat moet worden opgelost
in een drank van ongeveer 100 milliliter. Deze drank heeft een onaangename
(zeep- en visachtige) smaak. Bovendien is zo’n drank niet iets
watje, zoals voorgesteld in de discussies rond de pil van Drion, jaren
in je medicijnkast kunt bewaren ‘voor het geval dat’, want
de bewaartermijn is ongeveer 1 maand.
In een recent artikel worden de door artsen gemelde problemen met de
KLAMP-richtlijnen beschreven:4 de belangrijkste
problemen waren de onaangename smaak van de drank en de grote hoeveelheid,
die patiënten niet in één keer weg kregen.
Al met al lijken we vrij ver verwijderd van het idee dat er één
pil zou bestaan waarmee op humane wijze het leven kan worden beëindigd.

ZONDER PROFESSIONELE HULP?

Of het mogelijk is om op humane wijze het leven te beëindigen hangt
natuurlijk niet alleen van de gebruikte stoffen af. Of het sterven humaan
gebeurt, hangt zelfs veel sterker af van de sociale aspecten ervan:
zijn er bijvoorbeeld mensen bij die goed voor de stervende kunnen zorgen,
of overlijdt iemand in algehele eenzaamheid? Het idee van een pil van
Drion maakt een erg eenzame indruk: de (op deze leeftijd vaak alleenstaande)
bejaarde beëindigt zonder professionele hulp het leven. Hoewel
mijn neiging om op de ethiek van een dergelijk zelfgekozen stervensproces
in te gaan groot is, zal ik me hier weer beperken tot de vraag of het
kàn.
Het is van belang om daarnaar te kijken, want als het zonder professionele
hulp niet kan, zakt het belangrijkste ethische fundament onder het hele
idee van Drion vandaan: dat ouderen de mogelijkheid zouden moeten hebben
om zelf te kiezen, dus zonder het aan een dokter te hoeven vragen, en
dus ook zonder hun arts ermee te belasten.
Laten we ons eens proberen voor te stellen hoe het gebruik van de pil
van Drion in zijn werk zou gaan (als die pil toch zou bestaan).

Mevrouw J., 83 jaar, goed gezond, maar sterk vereenzaamd, vervoegt
zich bij de apotheek en vraagt om de pil van Drion; immers, dat zou
buiten de arts om kunnen. Nee, zegt de apotheker, U hebt daar wel een recept
voor nodig. Het gaat om de gevaarlijkste middelen uit mijn apotheek.
Dus toch naar de dokter. Deze schrikt van het verzoek. Hij is geen tegenstander
van het idee, maar vraagt zich, als huisarts van mevrouw J. wel af,
of het voor haar wel zo’n goed idee is. Toch gaat hij het uitzoeken.
Hij geeft mevrouw J. een recept voor de pil, legt daarbij uit wanneer
en hoe ze het moet doen (dat zal ook de apotheker nog doen). Omdat zij
kind noch kraai meer heeft vraagt hij hoe en door wie ze gevonden wil
worden. Daar heeft ze nog niet over nagedacht, dus zegt ze: Door U.
Ze spreken af dat zij de huisarts twee dagen voordat ze de pil inneemt
een briefje stuurt; hij krijgt een sleutel van haar huis.
Enkele maanden later ontvangt de huisarts het briefje waar in staat
dat zij de avond daarvoor de medicijnen heeft ingenomen. Hij gaat die
middag met lood in de schoenen naar de woning van mevrouw J. Er zijn
twee mogelijkheden: of zij is overleden, of ze leeft nog, omdat het
middel niet heeft gewerkt. Het laatste vooruitzicht beangstigt de huisarts
meer nog dan het eerste. Stel nu dat hij haar buiten bewustzijn, maar
nog steeds ademend aantreft? Laat hij haar dan achter om enkele uren
later terug te komen? Of moet hij dan, zoals meestal wordt gesteld bij
richtlijnen voor hulp bij zelfdoding, bereid zin om alsnog een dodelijke
injectie te geven? En wat als zij weer wakker wordt, hoe zal ze er dan
aan toe zijn? Had hij bij het schrijven van het recept daar niet een
afspraak over moeten maken?

Als een arts op verzoek van een oudere patiënt een dodelijk middel
voorschrijft, dan wordt hij met dat recept verantwoordelijk voor wat
er gebeurt wanneer mensen dat middel volgens voorschrift gaan gebruiken.
Een arts kan bij geen enkel voorschrift zeggen: ik ben niet verantwoordelijk
voor de afloop, als het misgaat moet U niet bij mij zijn. Integendeel,
juist bij dit soort middelen, waar de gevolgen van het misgaan zo dramatisch
kunnen zijn voor patiënt en naasten, is een arts naar mijn idee
verplicht om ‘stand-by’ te zijn in geval van problemen.
Anders ligt dat wanneer patiënten als het ware achter de rug van
de arts om medicijnen hamsteren. Wanneer zo’n zelfdoding mislukt
kan een arts met recht zeggen dat hij nergens van wist en dus van hem
niet verwacht kan worden dat hij alsnog een dodelijke injectie geeft
(hij zal natuurlijk wel ‘de zorg van een goed hulpverlener’ moeten
geven, zoals dat in de Wet op de Geneeskundige Behandelings Overeenkomst
[WGBO] staat).
Om praktische en ethische redenen vind ik de pil van Drion geen goed
idee. Mijn reden daarvoor is niet dat ik principieel tegen het idee
van Drion ben, dat ouderen de mogelijkheid zouden moeten hebben om hun
leven te beëindigen als zij vinden dat hun tijd gekomen is. Ik
denk dat, nog afgezien van de eenzaamheid, de ingewikkeldheid en de
mogelijke problemen bij deze vorm van zelfgekozen sterven worden onderschat,
en dat – in tegenstelling tot het idee van Drion – artsen beschikbaar
zullen moeten blijven om te zorgen dat een zelfgekozen dood geen afschuwelijke
dood wordt.
De pil van Drion moet maar niet worden uitgevonden.

NOTEN:

1. Chabot BE. Sterfwerk. De dramaturgie van zelfdoding in eigen
kring. Nijmegen: SUN, 2001.
2. Groenewoud JH, Van der Heide A, Onwuteaka-Philipsen B, Willems
DL, Van der Maas PJ, Van der Wal G. Klinische problemen bij
de uitvoering van euthanasie en hulp bij zelfdoding. Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde 2000;144(20):93541
3. Admiraal PV. Toepassing van euthanatica. Nederlands Tijdschrift
voor Geneeskunde 1995;139(6):265-267.
4. Horikx A, Admiraal PV. Toepassing van
euthanatica; ervaringen van artsen bij 227
patiënten, 1998-2000. Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde 2000;144(52):2497-2500.