Thema’s aangaande Levenseinde (berichten)

Thuis sterven dankzij palliatieve thuiszorg

Kritische literatuuroverzichten van Cochrane in toegankelijke taal,  8 februari 2018 Nieuw onderzoek toont aan dat palliatieve thuiszorg de kans om thuis te sterven doet toenemen en de ernst van de symptomen…

Kritische literatuuroverzichten van Cochrane in toegankelijke taal,  8 februari 2018

Nieuw onderzoek toont aan dat palliatieve thuiszorg de kans om thuis te sterven doet toenemen en de ernst van de symptomen doet afnemen. Belangrijk want wanneer iemands levensverwachting kort is, kan tijd in zijn eigen huis erg kostbaar zijn. 

Er is goed wetenschappelijk bewijs dat palliatieve thuiszorg de kans op thuis sterven vergroot en de ernst van symptomen vermindert. Dit vooral bij mensen met kanker, zonder de mantelzorgers meer verdriet te bezorgen.
Meer dan de helft van de mensen zou bij ongeneeslijke ziekte het liefst thuis sterven. Door de vergrijzing neemt de nood aan palliatieve thuiszorg toe, maar in veel landen kunnen relatief weinig mensen deze keuze maken. Om de organisatie ervan te verbeteren of uit te breiden, moet de impact van palliatieve thuiszorg onderzocht worden op de kans op thuis sterven, symptoombestrijding en tevredenheid van de zorg.

Een nieuw literatuuroverzicht van de Cochrane onderzoeksgroep van pijn, palliatieve en ondersteunende zorg bekeek de impact van palliatieve thuiszorg op enkele belangrijke uitkomsten voor patiënten en mantelzorgers, zoals symptoomcontrole en levenskwaliteit. Het onderzoeksteam deed ook een poging om de kosteneffectiviteit van palliatieve thuiszorg in kaart te brengen.
Er werden 23 studies met 37.561 ongeneeslijk zieke mensen en 4.202 mantelzorgers gevonden. De meesten hadden terminale kanker, maar sommigen hadden ook andere aandoeningen, zoals hartfalenchronisch obstructief longlijden (COPD)hiv/aids en multiple sclerose (MS). Zestien van deze studies waren experimenteel vergelijkende onderzoeken, waarvan 6 van hoge kwaliteit.
De resultaten van de verschillende studies werden samen geanalyseerd waar mogelijk (in een zogenaamde meta-analyse). Alle studies werden uitgevoerd in hoge inkomenslanden, waarvan 5 in het Verenigd Koninkrijk. Palliatieve thuiszorg werd vergeleken met standaardzorg. Er werden verschillende modellen van palliatieve thuiszorg bekeken, maar de meeste bestonden uit multidisciplinaire teams van 2 tot 13 professionele zorgverleners (meestal verpleegkundigen, artsen en sociaal werkers).

Resultaten

  • Een meta-analyse (7 studies met 1.222 patiënten, waaronder 3 studies van hoge kwaliteit) toonde aan dat palliatieve thuiszorg de kans op thuis sterven meer dan verdubbelt. Voor elke patiënt extra die thuis kan sterven moeten vijf patiënten palliatieve thuiszorg krijgen, vergeleken met gewone zorg.
  • Palliatieve thuiszorg leidt tot een lichte, maar belangrijke afname van de ernst van de symptomen.
  • De mantelzorger ervaart niet meer of minder verdriet.
  • Het bewijs over andere uitkomsten, zoals pijn, tevredenheid van de zorg, fysiek functioneren, druk op de mantelzorger en levenskwaliteit, verschilt tussen studies. Hierdoor konden de onderzoekers geen eenduidige conclusie trekken.
  • Het bewijs over de kosteneffectiviteit is ook niet eenduidig.

Hoe goed is het bewijs?

  • Dit overzicht levert goed, betrouwbaar bewijs dat palliatieve thuiszorg de kans op thuis sterven vergroot en de ernst van de symptomen doet afnemen, vooral bij mensen met kanker en zonder het verdriet van de mantelzorger te vergroten. Het bewijs voor andere uitkomsten is niet eenduidig of tegenstrijdig.
  • Vele studies waren meer dan 10 jaar oud, en alleenstaande personen of patiënten zonder mantelzorger waren vaak ondervertegenwoordigd, hoewel dit belangrijke groepen zijn om rekening mee te houden bij de ontwikkeling van palliatieve thuiszorg. Nieuwere studies bleken betere resultaten te hebben.
  • De studies waren vaak klein, en hadden mogelijk te weinig deelnemers om echte effecten aan te tonen.
  • De 6 studies die ook kosten in kaart brachten, waren kwalitatief hoogstaande economische evaluaties. Ze waren echter klein en konden niet samen geanalyseerd worden, omdat ze verschillende methoden hanteerden om de kosten te berekenen

De onderzoekers merkten op dat meer onderzoek nodig is naar de kosteneffectiviteit van palliatieve thuiszorg, vooral voor mensen met andere aandoeningen dan kanker en met voor hun relevante uitkomsten. Verschillende modellen van palliatieve thuiszorg moeten ook met elkaar vergeleken worden. Vertaling van het wetenschappelijk bewijs naar de praktijk. Wat betekent dit literatuuroverzicht voor zorgverleners en patiënten in de praktijk?

Andrew Gammon, verpleegkundige gespecialiseerd in palliatieve zorgen in het Kirkwood Hospice in Huddersfield, licht het bewijs toe:
“Wanneer iemands levensverwachting kort is, kan tijd in eigen huis erg kostbaar zijn. In mijn functie als gemeenschapsverpleegkundige zie ik dagelijks hoeveel dit betekent voor patiënten en hun familie. Ik zal me altijd die ene patiënt met zijn vrouw met agorafobie blijven herinneren. Ze was bang dat hij “naar het ziekenhuis ging om te sterven” en niet bij hem kon zijn. Ze huilden allebei van opluchting toen ik hen vertelde dat we hem ook thuis konden verzorgen. De verzorging van complexe symptomen, in samenwerking met thuisverpleegkundigen en huisartsen, houdt vele patiënten waar ze willen zijn: thuis, en niet in het ziekenhuis. Het is bemoedigend om goed, betrouwbaar wetenschappelijk bewijs te hebben dat palliatieve thuiszorg de kans op thuis sterven vergroot en de symptomen vermindert. Dit bewijs is nodig om toekomstige beslissingen van beleidsmakers te beïnvloeden.”

Tim Chapman, beleidsmaker bij de Oxfordshire Beleidsgroep voor Klinische Aanbestedingen, gaat hiermee akkoord:
“Het is belangrijk dat onze initiatieven gebaseerd zijn op wetenschappelijk bewezen nut voor de patiënten. Thuis kunnen sterven, voor zij die dat wensen, en goede zorgen krijgen is cruciaal. Dit zal ook het aantal vermijdbare ziekenhuisopnames doen dalen tijdens het laatste levensjaar. In aanvulling op betere zorg voor de patiënt thuis verwachten we een daling van 10% in sterfte in het ziekenhuis, wat tot besparingen zal leiden.”

Je kan meer over deze review lezen in een interview met onderzoekster Barbara Gomes in het European Journal of Cancer.

Referenties:

 

Reacties uitgeschakeld voor Thuis sterven dankzij palliatieve thuiszorg

Wat zegt de Bijbel over voltooid leven?

Dagblad Trouw, 15 februari 2018, rubriek religie en filosofie. Auteur: Maaike van Houten   Drie visies. De Protestantse Kerk in Nederland en de Katholieke kerk zien in de Bijbel een…

Dagblad Trouw, 15 februari 2018, rubriek religie en filosofie.

Auteur: Maaike van Houten

 

Drie visies.

De Protestantse Kerk in Nederland en de Katholieke kerk zien in de Bijbel een oproep tot overgave; de mens mag het leven niet in eigen hand nemen. Joost Röselaers van de remonstranten vindt: ‘God wil dat wij een leefbaar leven leiden. Als dat niet meer kan, mag het klaar zijn’. 

 

  1. ‘Waardigheid ontkennen is belediging aan het adres van God’ Kardinaal Wim Eijk, aartsbisschop van Utrecht

“Wij geloven dat de waardigheid van de mensen wordt bepaald doordat we zijn geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Die waardigheid geldt voor de hele persoon, voor de ziel maar ook voor het lichaam en die moet altijd en overal gerespecteerd worden. Die universele waardigheid geldt onder alle omstandigheden en voor alle mensen, ook al zijn ze er zelf van overtuigd dat hun leven alle waardigheid en zin heeft verloren. En ook als ze niet geloven. Of je nou christen bent of niet, die waardigheid van de mens ligt besloten in Gods scheppingsorde. Dat hangt samen met je mens-zijn als zodanig. “De mens die zijn leven als voltooid ziet en er een eind aan wil laten maken, doet die waardigheid geweld aan. Het is een pijnlijke en liefdeloze belediging aan het adres van God wanneer die waardigheid wordt ontkend.

“Het is onze opdracht zoveel mogelijk de oorzaken weg te nemen waardoor zij naar de dood verlangen en die waardigheid niet meer zien, en hen te helpen inzien dat een leven altijd waarde heeft. We moeten het lijden van mensen die dood willen omdat ze hun leven als voltooid zien, serieus nemen, we moeten vragen waarom ze dat willen. Ze kunnen gebukt gaan onder het leven, daar moet je niet flauw over doen. We moeten de bereidheid hebben mensen die in zo’n nood verkeren, bij te staan en niet alleen te laten. Als iemand echt naar hen luistert, voor hen openstaat, dan is dat een geweldige steun in de rug. Dat onderschatten we weleens. Mensen kunnen heel eenzaam zijn. Daar kan geen enkel mens tegen. We zien in de praktijk dat oprechte belangstelling van een medemens het gevoel kan wegnemen in de steek gelaten te zijn. “Bij veel mensen zal aandacht werken. Maar je houdt een groep mensen over die toch per se dood wil. Als katholieken kunnen we hulp bij levensbeëindiging niet goedkeuren. Daar moeten we heel duidelijk in zijn. Dat standpunt kan bij pastorale begeleiding leiden tot een breuk, waarna iemand geen contact meer wil met de kerk. Dat zij zo.

“Bij het toedienen van de laatste sacramenten legt de mens zichzelf in Gods handen, je geeft je over aan zijn liefdevolle zorg. Dat staat haaks op actieve levensbeëindiging. Dan is die overgave er juist niet, dan neemt de mens het leven in eigen hand. Een priester mag de laatste sacramenten niet toedienen aan iemand van wie hij weet dat die van plan is zijn leven te laten beëindigen. Ik weet niet of mensen die bewust voor de dood kiezen bij God komen, ik kan alleen de leer van de kerk verkondigen. Dat oordeel is aan God, in de wetenschap dat Hij de beslissing weegt en ook de angst die daaraan mogelijk ten grondslag ligt, angst voor eenzaamheid, verlies aan sociale relaties. “Het verlangen om te sterven kan heel legitiem zijn. Heer laat mij sterven. Een pastor en een gelovige kunnen daar samen om bidden. Je mag hopen dat dat gebed wordt verhoord, al kan dat langer duren dan gewenst. Maar God beproeft je nooit boven je kracht. En hij geeft ook kracht en genade om vol te houden en te volbrengen.”

 

2. Het is een vorm van barmhartigheid hulp te krijgen bij de dood’ Joost Röselaers, algemeen secretaris van de remonstranten

“Je kunt de ervaring hebben dat het leven rond is. Ik zie dat in de Bijbel bij Job. Hij was niet ernstig ziek maar hij stierf oud, en verzadigd van het leven. Ik vind dat mooi. Hij was eigenlijk klaar met het leven. “In mijn Amsterdamse gemeente heb ik contact gehad met mensen bij wie dat zo was. Het was voor hen frustrerend dat ze dood wilden, maar dat daar geen regeling voor is. Je komt dan op het terrein van zelfdoding, met alle problemen van dien. Mensen kunnen alleen zelf ervaren dat hun leven op het existentiële vlak klaar is. Dat kan een ander niet voor ze doen. Er is ook fundamentele eenzaamheid, die is niet op te heffen.

“De Bijbel zegt niets over voltooid leven. We grijpen al in in het natuurlijke verloop, met vaccins, met behandelingen bij ziekte. Als je je leven als afgerond beschouwt, als er geen perspectief meer is, dan hoef je niet te wachten tot de dood komt. Dan mag je er hulp bij vragen. Het is een vorm van barmhartigheid die te mogen krijgen. God wil wel dat wij een leefbaar leven leiden. Als dat niet meer kan, dan mag het klaar zijn. “We zijn helemaal vrij dat moment zelf te bepalen. God staat daarbuiten. Ik zou nooit zeggen dat iemand op Gods tijd is thuisgehaald. Het is een raar beeld van God, dat die iemand van 30 bij zich roept. Ook bij iemand van 85 zou ik dat nooit zeggen. Maar wij hebben wel het vertrouwen dat iemand na de dood bij God is. Op de rouwkaart van de remonstrantse theoloog Han Adriaanse, die stierf met behulp van euthanasie bij een niet te genezen ziekte, stond: hij heeft het leven teruggegeven aan zijn Schepper. Dat vind ik een mooie gedachte, en het is ook heel christelijk om zelf dat besluit te nemen. “Maar dat moet niet de norm worden. Het kan alleen in uitzonderlijke gevallen. Ik zou er niet triomfantelijk over willen praten. Er zit ook iets tragisch aan als mensen geen andere uitweg zien dan de dood. En het moet ook niet raar worden om te zeggen: ik wil blijven leven, ook al beteken ik maatschappelijk gezien niks meer. We moeten de samenleving zo inrichten dat mensen niet gedwongen worden in een bepaalde richting.

“In het besluit om hulp te willen bij voltooid leven moeten predikanten zich niet mengen, wel in de manier waarop het gaat. De beslissing heeft ook effect op je omgeving. De mens is relationeel autonoom: wat doet deze beslissing met je kinderen, met je familie, buren, vrienden? Wat laat je achter? Je moet het proces ernstig nemen, ook de zware kant ervan. “Bij remonstranten is veel persoonlijke vroomheid. Ik kan me voorstellen dat ze, als ze zo’n besluit nemen, wel een innerlijk gesprek hebben gehad met God, of dat ze hebben gebeden. Daar kan een predikant het bij laten. Het zou heel kwalijk zijn dat als iemand worstelt, in de puree zit, je dan zegt: dat mag niet. Je moet zo iemand bijstaan. “Wij geven geen mening namens de kerk, ik zeg dit dus op persoonlijke titel. Het is niet één op één, in de zin van: we zijn liberaal, dus voor hulp bij voltooid leven. Maar bij ons is dit geen taboe. Mensen kunnen altijd bij ons terecht om het hier over te hebben, een dominee zal nooit zeggen: dit kan niet. Misschien neemt dat ook bij gelovigen uit de strengere hoek de angst weg dat dit van hun godsdienst niet mag. Zij kunnen bij ons ruimte ervaren.”

 

3. ‘Mijn tijden zijn in Uw hand, daar spreekt overgave uit’ René de Reuver, scriba van de Protestantse Kerk in Nederland

“In een brede kerk als de onze komt elke vraag die in de samenleving speelt naar voren in het pastoraat. Ook die van mensen die hun leven als voltooid zien. Het is niet goed die vraag weg te drukken. We moeten ons ertoe verhouden, meer dan dat we gelijk een antwoord hebben. “In de Bijbel vinden we aanknopingspunten die ons verder helpen. Voor mij is dat psalm 31, die wordt toegeschreven aan koning David. Zijn leven verloopt in ellende. ‘Zuchtend slijt ik mijn dagen, ik ben afgedankt als gebroken aardewerk’, zegt hij. Dat is heftig, dat is een hele existentiële kwestie. “David vraagt niet hoe hij dit af kan handelen, of hij er een einde aan mag maken. Nee, David zegt: mijn tijden zijn in Uw hand. Dat vind ik een prachtige zin. In de nieuwe vertaling staat dat zijn lot en zijn leven in Gods hand zijn. Daar spreekt overgave uit. Want dat is de grote vraag: ben jij diegene die de regie over alles in eigen hand neemt, of ken je iets van overgave? “Het idee dat we zelf de regie voeren tegenover het leven, maakt me zeer terughoudend over dit voorstel voor hulp bij voltooid leven. We zijn wel verantwoordelijk voor veel dingen en we grijpen in, op allerlei manieren. Maar het leven is een geschenk, het is door God gegeven. Je kunt niet zomaar zelf bepalen dat je leven voltooid is, en dat je ermee stopt.

“Deze wet is het verkeerde antwoord op wezenlijke vragen. Ik vrees dat die als een boemerang gaat werken. Dat mensen denken: ik ben 75, ben ik de samenleving tot last? Al in de Middeleeuwen werd gezegd dat er een kunst is om te leven, maar ook een kunst om te sterven. Zijn we die kunst om te sterven een beetje kwijtgeraakt? En dan bedoel ik niet precies het doodgaan zelf, maar ook de moeite van de laatste levensfase. Dat je probeert het daarin uit te houden. Dat is niet makkelijk. Het vraagt veel van de mens zelf maar ook van de omstanders. Die kunnen onbarmhartig zijn, mensen laten zitten, omdat ze ze toch alleen maar horen klagen. Geef niet op, dat is ook een appèl aan de samenleving.

“Tegenover regie zetten wij: relatie. Het is nooit: ik alleen, op mezelf. Ik kan wel denken dat mijn leven voltooid is, maar vinden mijn kinderen dat ook, vindt mijn man dat, mijn vrouw? En juist als mensen niemand hebben, dan weet de kerk zich geroepen naar mensen om te zien. De houding van de kerk zou een pastorale moeten zijn. We moeten naast iemand gaan zitten, laat die zijn verhaal doen. Blijf bij de ander, in die zin ben je een representant van God. “Als er een wens is om hulp bij voltooid leven, kan je daar als pastor over doorpraten. Je mag zeggen hoe jij erover denkt. Maar je respecteert de keus van diegene die dood wil. We laten geen mensen in de steek, en we leiden ook hun uitvaart. “De kerk staat niet tussen de mens en God. De mens is verantwoording verschuldigd aan God, niet alleen aan zichzelf. De Protestantse Kerk schrijft niet voor hoe het moet. Het is niet: als je het niet met ons eens bent, ben je geen christen. Maar ik kan wel zeggen dat hulp bij voltooid leven, voor zover ik het Evangelie versta, een stap te ver gaat.”

 

Reacties uitgeschakeld voor Wat zegt de Bijbel over voltooid leven?

Praktijk ‘zelf-euthanasie’ heeft de politiek opeens ingehaald

NRC.nl: 9 februari 2018 Auteur: Enzo van Steenbergen   Mensen blijken op grote schaal dodelijke middelen te kopen voor ‘zelf-euthanasie’. De minister is bezorgd. En heeft de D66-wet voor mensen…

NRC.nl: 9 februari 2018

Auteur: Enzo van Steenbergen

 

Mensen blijken op grote schaal dodelijke middelen te kopen voor ‘zelf-euthanasie’. De minister is bezorgd. En heeft de D66-wet voor mensen met een voltooid leven nog nut? „Zorgelijk”, „zeer onwenselijk” en „mogelijk zelfs strafbaar”. Harde woorden van vice-premier Hugo de Jonge (CDA) vrijdagmiddag naar aanleiding van het nieuws dat honderden mensen dodelijke middelen hebben gekocht voor ‘zelf-euthanasie’. De Jonge, ook minister van Gezondheidszorg, uitte zijn zorgen op de wekelijkse persconferentie na de ministerraad (hij verving premier Rutte). Euthanasie en hulp bij zelfdoding, vond De Jonge, zijn gevoelige onderwerpen waarbij „zorgvuldigheid” gepast is.

Vrijdag onthulde NRC aan de hand van contracten en protocollen dat de Coöperatie Laatste Wil (CLW) een gedetailleerde organisatie heeft opgezet om leden in staat te stellen een dodelijk poeder te kopen. Er zijn inkoopgroepen, lokale inkopers en administrateurs die ervoor zorgen dat leden 2 gram van een dodelijk poeder kunnen aanschaffen, inclusief een kluis met vingerafdrukslot om het in te bewaren. Leden moeten een contract tekenen waarin ze beloven de organisatie niet aansprakelijk te stellen voor „eventuele schade”.

U kunt dit artikel verder lezen via  deze link.

 

 

Reacties uitgeschakeld voor Praktijk ‘zelf-euthanasie’ heeft de politiek opeens ingehaald

Ruim 300 mensen kopen ‘laatste wil-poeder’

NRC.nl: 8 februari 2018 Auteur: Enzo van Steenbergen   De Coöperatie Laatste Wil heeft dodelijk poeder geregeld voor meer dan 300 van haar leden. Dat kan strafbaar zijn. Uit documenten…

NRC.nl: 8 februari 2018

Auteur: Enzo van Steenbergen

 

De Coöperatie Laatste Wil heeft dodelijk poeder geregeld voor meer dan 300 van haar leden. Dat kan strafbaar zijn. Uit documenten blijkt hoe de coöperatie de distributie heeft aangepakt.

„Houd ik nog wel cliënten over?” Frank Vandendries van de Stichting LevenseindeCounseling (drie medewerkers) bedoelt het schertsend. Hij begeleidt al jaren mensen met vragen over het einde van hun leven. Het zijn meestal ouderen die zich afvragen hoe ze hun laatste jaren zinvol kunnen besteden.

Sommigen willen ook weten hoe ze, als het zo ver is, op een pijnloze manier een einde aan hun leven kunnen maken. Zij willen dat zelf doen en er niet altijd met een dokter over praten. Soms omdat ze nog gezond zijn en geen kans maken te voldoen aan de eisen van de euthanasiewet, soms omdat ze vinden dat een arts niets te maken heeft met hun doodswens. Vandendries geeft hun dan onder meer informatie over hoe ze aan dodelijke middelen kunnen komen. Zoals Vandendries zijn er veel ‘levenseindebegeleiders’. Bij de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) werken, als vrijwilliger, ongeveer honderd ‘levenseindeconsulenten’.

Stichting De Einder heeft er tien en een handvol levenseindebegeleiders werkt zelfstandig. Hun ‘cliëntenbestand’ zou, zoals Vandendries vermoedt, opgeschud kunnen worden door een nieuwe en radicale speler op de ‘markt’: de Coöperatie Laatste Wil. Deze coöperatie maakte in september bekend een legaal middel te hebben gevonden waarmee mensen op humane manier een einde aan hun leven kunnen maken. Het gaat om een conserveermiddel dat ook in ziekenhuizen wordt gebruikt om schimmel tegen te gaan. De interesse is groot: het ledenaantal van de coöperatie groeide in enkele maanden van 3.400 naar 20.000 leden. Meer dan 300 mensen hebben inmiddels het ‘Middel X’ in huis. Uit protocollen en contracten die onlangs werden gedeeld met leden (NRC kreeg ze in bezit) blijkt nu voor het eerst hoe de coöperatie de distributie heeft aangepakt.

‘Humaan laatstewilmiddel’

Over zo’n ‘humaan laatstewilmiddel’ is al fel maatschappelijk debat sinds Huib Drion begin jaren negentig kwam met zijn idee voor de ‘Pil van Drion’. Daarna werd wel de euthanasiewet (2002) ingevoerd die regelt dat mensen die „ondraaglijk en uitzichtloos lijden” euthanasie kunnen krijgen, als twee artsen dat constateren. Maar er waren daarnaast ook altijd mensen die niet ernstig en uitzichtloos lijden, maar toch een weloverwogen doodswens hadden.

D66 bereidt een wet voor die (in principe gezonde) mensen met een ‘voltooid leven’ de mogelijkheid geeft op hulp bij zelfdoding. Het ‘Middel X’ is de eerste échte poging een ‘Pil van Drion’ te introduceren.

Hoe werkt het? Mensen worden lid van een inkoopgroep. Het is de bedoeling dat ze een informatiebijeenkomst bezoeken. De naam van het middel blijft geheim: alleen inkopers kennen die. De ‘inkoper’ koopt het middel in bulk en verdeelt het onder individuele leden, die hem hebben gemachtigd. De leden kopen 2 gram van het poeder in combinatie met een kluis (180 euro), die geopend kan worden met hun vingerafdruk.
Via een contract moeten leden beloven het middel alleen zelf te gebruiken en de organisatie niet „aansprakelijk” te stellen voor „eventuele schade”. De CLW wil daarmee aangeven dat de leden „autonome en verantwoordelijke individuen zijn die over hun eigen leven en dood willen beschikken”, zegt CLW-voorzitter Jos van Wijk. De coöperatie probeert zorgvuldig te handelen, blijkt uit de protocollen en contracten. Mensen moeten minstens een half jaar lid zijn voordat zij zich bij een inkoopgroep kunnen aansluiten. Dat geldt als bedenktijd. Ze kunnen het middel alleen kopen in combinatie met de kluis. Inkopers krijgen „een verantwoordelijkheid” om te kijken of de leden wilsbekwaam zijn en weten wat ze doen. Het CLW-bestuur vindt dat leden zich bewust moeten zijn van eventuele risico’s. Zo gaat de controle op wilsbekwaamheid niet verder dan het inschattingsvermogen van de inkopers en projectleiders en worden bij het kluisje ook reservesleutels geleverd.

Positieve reacties

In het kleine wereldje van levenseindebegeleiders zijn de reacties op de snelle ontwikkeling van de coöperatie overwegend positief. Eindelijk, zeggen veel begeleiders, is er een ‘laatstewilmiddel’ dat mensen in staat stelt tot échte zelfbeschikking. De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde, met 167.000 leden, laat weten dat het „een enorme stap” is voor mensen die „niet afhankelijk willen zijn van artsen of andere hulpverleners”. Philip Nitschke, de Australische schrijver van het Vredige Pil-handboek waarin buitenlandse adressen staan waar euthanatica te koop zijn, zegt : „Ik sta vierkant achter de filosofie van de coöperatie.” Maar zorgen zijn er ook. Anders dan levenseindebegeleiders gaat de CLW geen diepgaande gesprekken aan met leden over hun wilsbekwaamheid of de achtergrond van hun wens te sterven.

Levenseindecounselor Ton Vink uit Velp is bang dat psychisch kwetsbare mensen te eenvoudig aan het dodelijke middel kunnen komen. „Tussen de mensen die lid zijn geworden, zitten zeker kwetsbaren.” Mensen die willen sterven op een zelfgekozen moment en zonder arts, gaan wereldwijd op zoek naar een dodelijk middel. NRC volgt hun spoor. Lees ook: Dodelijk poeder in een feestelijke envelop.

Frank Vandendries begrijpt, net als Vink en Nitschke, niet dat CLW de naam van het middel geheim wil houden. „Het verbaast me dat zoveel duizenden mensen een middel in huis willen waarvan ze niet weten wat het is”, zegt Vandendries. Hij ziet dat de coöperatie veilig probeert te handelen met een biometrisch kluisje, protocollen en contracten, maar vindt dat er sprake is van „schijnveiligheid”. Zegt een half jaar lid zijn, wel iets over de zorgvuldigheid en het weloverwogen zijn van een levenseindebesluit? Counselors zoals Vandendries willen juist het gesprek aangaan om mensen niet in een isolement te laten zitten met hun afwegingen: daar ziet hij een groot verschil. CLW-voorzitter Jos van Wijk ziet dat ook: „De CLW bemoeit zich niet op voorhand met motieven van geïnteresseerden.”

Dan zijn er nog de mogelijke juridische risico’s. Ton Vink, de levenseindecounselor uit Velp, publiceert deze vrijdag een artikel in het Nederlands Juristenblad waarin hij betoogt dat de CLW-werkwijze strafbare hulp bij zelfdoding zou zijn. Hij wijst erop dat het Openbaar Ministerie de lijn hanteert dat mensen die interesse hebben in humane zelfdoding alleen mogen worden gewezen op openbare informatie en hun morele steun mag worden geboden.

Spannende strijd

Vink schrijft: „Geselecteerde leden van de CLW zullen het middel voor de zelfdoding bestellen en aan andere leden leveren. Omdat het middel geheim moet blijven, wordt de informatie die zij daarbij voor het gebruik verstrekken tot instructie. Zodra de zelfdoding volgt betekent dat een overtreding van artikel 294 (hulp bij zelfdoding)”. Op het juridisch vlak lijkt zich een spannende strijd aan te dienen. De 180 euro die leden betalen voor het dodelijke poeder, schrijft de CLW, wordt onder meer gebruikt om een juridisch fonds op te richten. Jos van Wijk maakt zich geen zorgen over mogelijke vervolging, zegt hij. Zijn coöperatie geeft leden volgens hem alleen informatie over „werking, bijwerkingen, veiligheidsaspecten en alternatieven”. Hij voegt toe: „De rest doen ze zelf.”

 

 

Reacties uitgeschakeld voor Ruim 300 mensen kopen ‘laatste wil-poeder’

Honderden kopen ‘laatste wil-poeder’

NRC.nl: 8 februari 2018 Auteur: Enzo van Steenbergen   Coöperatie Laatste Wil faciliteert de aankoop van dodelijk poeder door leden. Dat kan strafbaar zijn. Meer dan 300 mensen hebben een dodelijk…

NRC.nl: 8 februari 2018

Auteur: Enzo van Steenbergen

 

Coöperatie Laatste Wil faciliteert de aankoop van dodelijk poeder door leden. Dat kan strafbaar zijn. Meer dan 300 mensen hebben een dodelijk poeder besteld via een van de gezamenlijke inkoopgroepen die de Coöperatie Laatste Wil (CLW) landelijk heeft opgezet.

Volgens de coöperatie hebben de mensen dit middel op eigen initiatief besteld nadat zij vorig jaar september had bekendgemaakt een legaal te verkrijgen poeder te hebben gevonden waarmee mensen op humane manier hun leven kunnen beëindigen. Daarnaar was de organisatie, voorvechter van zelfbeschikkingsrecht, al jaren op zoek.

U kunt dit artikel verder lezen via deze link.

 

 

Reacties uitgeschakeld voor Honderden kopen ‘laatste wil-poeder’

Euthanasie? Soms geldt: ‘Je weet niet wat je mist’

10 februari 2018 Auteur: Rob Brunting   De Week van de Euthanasie is weer begonnen. De traditionele feestweek van de NVVE staat dit jaar in het teken van de naasten. Ik moest…

10 februari 2018

Auteur: Rob Brunting

 

De Week van de Euthanasie is weer begonnen. De traditionele feestweek van de NVVE staat dit jaar in het teken van de naasten. Ik moest daarbij direct denken aan Marcel. Hij was ongeneeslijk ziek, had zijn euthanasie in feite al rond, maar realiseerde zich toen opeens dat zijn sterven ook zijn naasten raakte.

Marcel was 55 jaar toen ik hem ontmoette. Hij had darmkanker met doorgroei in de blaas en uitzaaiingen in de longen. Hij was getrouwd en had twee zonen. Direct nadat bleek dat hij ongeneeslijk ziek was, was hij met mijn huisarts over euthanasie gaan praten. ‘Mijn hele leven lang heb ik zelfstandig beslissingen genomen’, zei hij tegen hem. ‘Ik ben gewend grip te hebben op mijn leven. Controle. Dat wil ik ook hebben over het einde ervan. Het is immers míjn leven, en dus ook míjn dood.’ De huisarts zegde – op termijn – de gewenste euthanasie toe.

In de weken daarna openbaarden zich tal van fysieke klachten. Marcel bezocht zijn huisarts en vroeg hem of de euthanasie uitgevoerd kon worden. Marcel was er slecht aan toe; de huisarts gaf hem nog drie weken te leven. De voor wetgeving benodigde tweede arts gaf ook een akkoord aan de euthanasie. ‘Eigenlijk hoefden we alleen nog maar de agenda’s te trekken om een datum en tijdstip te prikken.’

En toen overviel Marcel iets. Hij had het gevoel nog niet helemaal klaar te zijn voor die euthanasie. Hij koos voor opname in een hospice. ‘Ik dacht: ‘Daar moet ik nog even naar toe.’ Als het slecht met mij gaat, kan ik terugvallen op de euthanasie-optie. Gaat het goed, nou, dan zien we wel weer verder.’

In het hospice knapte hij op. Hoe dat kwam? Hij had geen idee. Mogelijk door de rust, en door de aandacht die hij daar kreeg. ‘Dat heeft krachten in mij losgemaakt. Ik kwam weer uit bed. Ging de woonkamer in. Maakte contact met andere bewoners. Zodra de zon scheen, zat ik buiten op het terras. Ik voelde me goed. Geen haar op mijn hoofd die nog aan euthanasie dacht.’

Die keuze voor euthanasie… Marcel noemt het achteraf een paniekreactie. Ingegeven door het moment, ingegeven door emotie. ‘Er waren toen opeens zoveel onzekerheden, dat vond ik moeilijk. Door voor euthanasie te kiezen had ik in ieder geval één zekerheid terug, zo voelde dat toen. Ik kijk daar nu anders naar. Ik moet proberen te vertrouwen op het beoordelingsvermogen van mezelf, op de momenten dat het ertoe doet. Ik hoef niet zo stellig te zijn over de nabije toekomst. Bovendien: ik ben wel de enige die sterft, maar ik heb ook te maken met mijn vrouw, mijn kinderen en met al die mensen in het hospice om mij heen. Beslissingen nemen, dat is dus niet alleen aan mij.’

Toen ik Marcel sprak, was het inmiddels een half jaar later, en woonde hij weer thuis. Zijn beslissing om voor euthanasie te kiezen, nam hij destijds in zijn eentje. ‘Ik vergat dat mijn sterven ook mijn naasten raakte. Ik probeerde me voor te stellen dat ik één van mijn zoons was. Zijn vader zegt dan dat hij het leven niet meer de moeite waard vindt en dood wil. Hoe groot is dan de kans dat hij daar een verkeerde vertaalslag aan geeft? Horen mijn zoons mij dan ook zeggen dat ik hén niet de moeite waard vindt? Wat voor een signaal geef je af als je zegt dat je dood wilt? Daarover ben ik aan het denken gegaan.’

Het denkwerk heeft er bij Marcel voor gezorgd dat hij uiteindelijk nog driekwart jaar zeer waardevolle dagen met zijn vrouw, kinderen en tal van familieleden en vrienden heeft kunnen doorbrengen. Hij is in alle rust overleden, zonder euthanasie. Op zijn ervaring is de oneliner ‘Euthanasie? Je weet niet wat je mist’ van toepassing.

Een mooie slogan voor deze Week van de Euthanasie?

Reacties uitgeschakeld voor Euthanasie? Soms geldt: ‘Je weet niet wat je mist’

Anoniem doodsmiddel is absoluut dieptepunt

NRC.nl 10 februari 2018 Column Auteur: Rosanne Hertzberger, microbioloog   Bij Coöperatie Laatste Wil kun je nu een anoniem moordpoeder bestellen. Je hoeft alleen maar lid te worden en een…

NRC.nl 10 februari 2018

Column

Auteur: Rosanne Hertzberger, microbioloog

 

Bij Coöperatie Laatste Wil kun je nu een anoniem moordpoeder bestellen. Je hoeft alleen maar lid te worden en een formuliertje te ondertekenen dat het allemaal uit vrije wil is, dat je wilsbekwaam bent en je kunt ‘Middel X’ ophalen bij een tussenpersoon. Je belooft uiteraard plechtig dat je absoluut niet van het voorgeschreven reglement van de coöperatie zult afwijken en er zeer zekers nooit iets strafbaars mee zult doen – maar goed, dat beloven Amerikanen ook bij aanschaf van een semi-automatisch AR15-geweer. Ik kan me voorstellen dat iemand als Willem Holleeder in zijn hoogtijdagen ook wel interesse had gehad in een inschrijving bij de coöperatie. Controle of gesprek is er toch nauwelijks. Dan had hij zijn kompanen bij de koffie op een iets minder bloederige manier kunnen assisteren bij hun Laatste Wil.

Handig aan het poeder is dat je helemaal niet hoeft te wachten tot je klaar bent met het leven. Je kunt het ook nu alvast bestellen en bewaren voor het geval dat. Een beetje vroegtijdige inschrijving bij de coöperatie is misschien zelfs wel verstandig, ook in de bloei van je leven. Ik heb immers ook een brandblusser en een koolmonoxidemelder in huis. Ik kreeg laatst zelfs een doosje jodiumpillen opgestuurd voor het geval er een kernramp plaatsvindt. Welke kans is groter? Dat Borssele explodeert? Of dat ik straks als mijn tweede kindje geboren is een plotselinge aanval krijg van Laatste Wil? Nee, eigenlijk is het tegenwoordig gewoon onverantwoordelijk om zo’n Laatste Wil poeder niet in huis te hebben.

Ik heb wel nog wat vragen over pietluttige details. Bijvoorbeeld wie er eigenlijk gaat controleren hoe en of dit middel werkt. Moeten we aannemen van een buurvrouw dat het poeder haar oude tante een zachte waardige dood had bezorgd? Heeft het middel interacties met andere medicijnen? Op welke proefdieren is het getest? Wat is een goede dosis en bij welk lichaamsgewicht? Zit er nét genoeg in de envelop om oma van 60 kilo te doden? Of heeft de Coöperatie het zekere voor het onzekere genomen en is het een dusdanige overdosis dat er ook genoeg is voor manlief? Die had eigenlijk nog wél lol in het leven, maar ja, zo zonder partner is het leven straks waarschijnlijk ook niet meer zo leuk.

Nog een scenario: stel dat artsen in de komende jaren ineens een sterke toename zien van mensen die heel benauwd, met veel pijn, onrustig en angstig op de eerste hulp arriveren, omdat het middel toch, onverwacht, niet zo goed werkte als de Coöperatie beweert? Mogen artsen in zo’n geval dan wél weten wat het is, en wie gaat het hen dan vertellen? Moet je magen leegpompen? Intuberen?

Wat doe je als ze in coma raken en blijven? Hopen op een longontsteking? Niemand weet het antwoord. De nauwelijks gecontroleerde verstrekking van een anoniem doodsmiddel is een absolute mijlpaal in het afglijden van de zorgvuldigheidseisen bij het levenseindedossier. Ooit vonden we in geval van mensonterend lijden het acceptabel als een arts actief iemand deed sterven, mits er aan allerlei voorwaarden werd voldaan. Nu is de zorgvuldigheid in handen van een groepje mensen dat denkt dat iedereen net zo resoluut en autonoom en eerlijk is als ze op het ondertekende formuliertje aangeven.

Weet u, zelfs als je van mening bent dat een zelfstandige, weloverwogen, niet-medische doodswens gehonoreerd moet worden, dan nog moet je rekening houden met de praktijk. In tijden dat het individualisme hoogtij viert en we meer en meer in onze eigen bubbels leven, kunnen we het ons nauwelijks meer voorstellen, maar niet iedereen is zo geletterd, weloverwogen en zeker van zijn zaak als de voorbeelden die telkens weer terugkomen in de media. Mensen doen gekke dingen. Ze lezen geen bijsluiters. Ze maken fouten of stomme beslissingen. En dan zijn er ook nog mensen die twijfelen. Wier doodswens wegebt nu de dagen weer langer worden, of voor wie een stevige dosis antidepressiva die eventuele Laatste Wil zomaar kan veranderen in een sombere dinsdagmiddag-Wil. Wie controleert dat? Vertrouwen we dat toe aan dat clubje levenseinde-enthousiastelingen van de Coöperatie? Ze zullen het vast ontzettend goed bedoelen en toch lijkt het me een bijzonder slecht idee. Sterker nog, ik denk dat het hoog tijd is om ze strafrechtelijk te vervolgen.

 

Reacties uitgeschakeld voor Anoniem doodsmiddel is absoluut dieptepunt

Toename palliatieve sedatie vraagt om gedetailleerd onderzoek

Trouw, 24 november 2017, door Elise van Hoek-Burgerhart is manager beleidsbeïnvloeding van de NPV, en Rob Bruntink is expert op het gebied van palliatieve zorg. Palliatieve sedatie in de laatste levensfase is…

Trouw, 24 november 2017, door Elise van Hoek-Burgerhart is manager beleidsbeïnvloeding van de NPV, en Rob Bruntink is expert op het gebied van palliatieve zorg.

Palliatieve sedatie in de laatste levensfase is de afgelopen vijftien jaar enorm gestegen; een op de vijf Nederlanders sterft inmiddels gesedeerd, terwijl de behandeling voorheen alleen in noodsituaties voorkwam. Het is hoog tijd voor onderzoek hiernaar, betogen Elise van Hoek-Burgerhart van de NPV en Rob Bruntink, expert palliatieve zorg, op de opiniepagina van Trouw.

In discussies over de laatste levensfase gaat al vele decennia de meeste aandacht uit naar euthanasie. Dit is begrijpelijk, omdat euthanasie een uitzonderlijke handeling is, die zowel aan de kant van patiënt en naasten als aan de kant van de dokter veel vragen en emoties oproept.

Toch is het van groot belang dat de maatschappelijke discussie zich toespitst op een andere behandeling die in de laatste levensfase veelvuldig voorkomt: palliatieve sedatie. In tegenstelling tot euthanasie is dit een normale medische handeling. Daarbij wordt ernstig lijden verlicht door het bewustzijn van de patiënt te verlagen, zodat hij zijn lijden niet meer ervaart. In de praktijk is sedatie dikwijls nodig totdat de patiënt sterft.

De behandeling is altijd bedoeld geweest voor noodsituaties: de dokter staat met de rug tegen de muur, weet niet meer wat te doen om het lijden te verlichten en kan met palliatieve sedatie voor een soort paardemiddel kiezen. Palliatieve sedatie is immers een heftige behandeling: de patiënt wordt buiten bewustzijn gebracht en is niet meer in staat tot communicatie. Het doel is lijden verlichten, niet leven beëindigen. Bijnamen in de volksmond als ‘euthanasie light’ of ‘langzame euthanasie’ kloppen dus niet, maar geven wel te denken. Blijkbaar weten mensen het verschil niet.

‘Langzame euthanasie’ of ‘euthanasie light’, zulke bijnamen kloppen niet, maar geven wel te denken

Transparantie rondom het sterfbed vinden we in Nederland erg belangrijk. Vandaar ook dat het toepassen van euthanasie of hulp bij zelfdoding gepaard gaat met een verplicht meldings- en toetsingstraject. En vandaar ook dat de overheid om de vijf jaar de euthanasiepraktijk minutieus laat onderzoeken. Hoe vaak euthanasie voorkomt, wie het krijgt, wat de verwachte levensverkorting is, etcetera.

Toename

Een meldings- en toetsingstraject bestaat niet rond palliatieve sedatie. Maar sinds 2001 kijken onderzoekers wel naar de mate waarin palliatieve sedatie voorkomt. Dit cijfer stijgt enorm. Van 6 procent van de sterfbedden (2001) via 12 (2010) tot 18 procent in 2016.

Enorme aantallen

Concreet gaat het momenteel om iets minder dan 27.000 keer, op een totaal van 145.000 overlijdens per jaar.

Dat zijn enorme aantallen. Een belangrijke vraag is waarom dat aantal zo stijgt. Voor de zo gewenste transparantie rond het sterfbed zou een antwoord op die vraag zeer welkom zijn. Vooralsnog moeten we het doen met enkele suggesties voor antwoorden, zoals: de kennis onder artsen over palliatieve sedatie neemt toe of de patiënten lijden steeds meer, waardoor de roep om palliatieve sedatie gegroeid is.

Wat we ook niet weten is wat de kwaliteit is van al die palliatieve sedaties. Verlopen ze goed? Had de patiënt een stem in de behandeling of niet? Kijken de nabestaanden er ’tevreden’ op terug? Zijn zij tijdens de palliatieve sedatie – die meestal één à twee dagen duurt voordat de dood intreedt – goed begeleid? Voldeden al die sedaties aan de voorwaarden van de richtlijn?Genoeg reden voor gedetailleerd onderzoek, dunkt ons. Tot de resultaten daarvan bekend zijn, kan overwogen worden dokters extra te stimuleren altijd een team van deskundigen op gebied van palliatieve zorg in te schakelen (zogeheten consultatieteams palliatieve zorg), alvorens zij ertoe overgaan.

 

Reacties uitgeschakeld voor Toename palliatieve sedatie vraagt om gedetailleerd onderzoek

Kom op voor de gewetensvrijheid

Katholiek Nieuwsblad, 8 december 2017, Opinie Wie in de gezondheidszorg werkt, heeft een recht op erkenning van zijn of haar gewetensbezwaren. Dat lijkt logisch, maar in concrete gevallen kan het moeilijk…

Katholiek Nieuwsblad, 8 december 2017, Opinie

Wie in de gezondheidszorg werkt, heeft een recht op erkenning van zijn of haar gewetensbezwaren. Dat lijkt logisch, maar in concrete gevallen kan het moeilijk zijn om je op dat recht te beroepen. Daarom moeten we ervoor opkomen, stelt Juristenvereniging Pro Vita.

Hulpverleners kunnen gewetensbezwaren hebben tegen het uitvoeren van bepaalde handelingen, zoals niet betrokken willen zijn bij levensbeëindiging op verzoek of hulp bij zelfdoding. Recht op erkenning van gewetensbezwaren is een fundamenteel mensenrecht en staat beschreven in internationale verdragen; het kan worden beperkt als de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen in gevaar komt.

Beperktere ruimte

Het Nederlands recht biedt een hulpverlener echter beperktere ruimte om zich te beroepen op zijn geweten. Een huisarts of specialist die zelfstandig een beroep of bedrijf uitoefent kan een behandelingsovereenkomst met een patiënt ‘wel’ of ‘niet’ aangaan. Een thuiszorgorganisatie of ziekenhuis gaat ook een behandelingsovereenkomst aan, maar iemand die in dienstverband werkt, heeft geen keuze. Als een verpleegkundige niet wil meewerken aan euthanasie, moet de werkgever daartoe de ruimte bieden. Dit kan geen reden zijn voor ontslag, tenzij dit voor de werkgever tot onoverkomelijke organisatorische bezwaren leidt.

Een arts mag weigeren om levensbeëindiging op verzoek of hulp bij zelfdoding uit te voeren, handelingen die in beginsel strafbaar zijn. Een probleem kan ontstaan als levensbeëindigende handelingen worden gekwalificeerd als ‘normaal medisch handelen’.

Niet eten en drinken

Zo kunnen hulpverleners gewetensbezwaren hebben als patiënten bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen. (Wat niet te verwarren is met het natuurlijke proces waarbij een stervende patiënt steeds minder eet en drinkt, omdat het lichaam daar geen behoefte meer aan heeft. Dit komt vaak voor en roept meestal geen vragen op.)

Bewust eten en drinken weigeren, om het leven te beëindigen, roept wel vragen op. Sommige artsen en organisaties wijzen patiënten op deze mogelijkheid, in geval zij zelf niet bereid zijn tot euthanasie,  of als niet voldaan wordt aan de zorgvuldigheidscriteria uit de Euthanasiewet.

Kritische kanttekeningen

Artsenfederatie KNMG en beroepsvereniging van zorgprofessionals V&VN presenteerden in 2015 de handreiking ‘Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen’. Daarin wordt het weigeren van eten en drinken vergeleken met het weigeren van een behandeling waar het overlijden op volgt. Eten en drinken weigeren wordt niet als zelfdoding beschouwd, maar als gebruikmaken van het zelfbeschikkingsrecht. Een hulpverlener of mantelzorger mag dan geen voedsel en vocht toedienen.

Daar zijn kritische kanttekeningen bij te maken. Zo wordt een leeftijdsgrens genoemd van minimaal 60 jaar en is er geen second opinion vereist. Ook mag de patiënt afzien van diagnostiek en eventuele behandelingen, zelfs als sprake is van een depressie. Hoe weten we dan of deze patiënt wilsbekwaam is en dus zijn zelfbeschikkingsrecht uitoefent? Is het onthouden van vocht en voedsel dan niet in strijd met het meest fundamentele dat je een medemens moet geven?

Moeilijk

Als de patiënt overlijdt door eten en drinken te weigeren, wordt een natuurlijke dood gerapporteerd. Er is geen meldingsplicht en toetsing achteraf, zoals die bestaan bij euthanasie of hulp bij zelfdoding.

In tegenstelling tot euthanasie en hulp bij zelfdoding, is er bij het bewust afzien van eten en drinken geen directe relatie tussen handelingen van de hulpverlener en het bespoedigen van het levenseinde. Wel maakt de hulpverlener het de patiënt mogelijk om het zelfgekozen levenseinde te bespoedigen. Dit kan gewetensbezwaren opleveren.

Hulpverleners met gewetensbezwaren kunnen de zorg overdragen aan een collega. Zij moeten dan zorg verlenen tot het moment van de overdracht. Problematischer is ook hier de situatie van hulpverleners en verpleegkundigen die in dienstverband werken. Het is moeilijker om een beroep te doen op gewetensvrijheid, vooral als de werkgever het recht daarop niet respecteert.

Plicht tot handelen

Wij moeten allen opkomen voor het recht op gewetensvrijheid – opdat iedere visie evenveel gewicht in de schaal legt. Wellicht rust een grotere plicht tot het opkomen van deze belangen op de schouders van hen die kennis over deze materie hebben. Hetzij vanwege hun religieuze wortels, hetzij vanwege hun kennis van de mensenrechten. Immers, uit het voorrecht van kennis, vloeit de plicht tot handelen voort.

 Juristenvereniging Pro Vita mengt zich sinds 1983 in het maatschappelijk debat over de waardigheid van het menselijk leven. Info: voorzitter@provita.nl

Reacties uitgeschakeld voor Kom op voor de gewetensvrijheid

Type uw zoekwoord in onderstaand veld. Druk hierna op enter/return om te zoeken

Spring naar toolbar